Mr. Drs. A. BÖRGER




                          Het
                       eeuwige
                    RUSLAND

                        1947


                                 W.L.SALM & Co. - AMSTERDAM

------------------------------------------------------------

VOORWOORD BIJ DEN TWEEDEN DRUK

Sinds ik ruim acht jaar geleden het manuscript
voor de eerste uitgave van dit werk schreef, is er
zoowel in Rusland als ten onzent veel veranderd.
De oorlog, welke Rusland meer dan een der an-
dere geallieerde landen teisterde, heeft de ont-
wikkeling van het communisme versneld en boven-
dien veel dingen aan het licht gebracht, die
voordien in duisternis gehuld waren. Wel waren
er altijd lieden, die beweerden volkomen op de
hoogte te zijn van alles, wat in het Kremlin be-
sloten werd en in de Sovjet-Unie plaats vond,
maar in werkelijkheid berustte deze kennis op
phantasie. Er was altijd in zeker opzicht een
"ijzeren scherm" tusschen de Sovjet-Unie en de
overige wereld, en toen Joseph Goebbels deze
term gebruikte bij wijze van voorspelling van dat,
wat gebeuren zou, wanneer Duitschland den
oorlog verloor, toonde hij niet zoozeer een voor-
spellenden geest als wel zijn bekende handigheid
om feitelijkheden te verdraaien tot toekomstver-
wachtingen, met het oogmerk het Duitsche volk
angst aan te jagen voor de toekomst en de verhou-

5


dingen der geallieerden na den oorlog zoo moge-
lijk te bederven.

De geheimzinnigheid Van het Kremlin heeft haar
grond, welke te zoeken is in de beduchtheid der
Sovjet-regeering voor het buitenland, waarvoor
zij deugdelijke redenen heeft, en dit niet alleen
op grond van haar eigen ervaringen, maar even-
zeer op grond van de Russische geschiedenis.
Telkens en telkens weer is Rusland aangevallen:
door de Nomaden, de Tartaren, de Lithauers, de
Polen, de Zweden, de Franschen, door verbonden
mogendheden (in den Krimoorlog), door de Tur-
ken, tweemaal door het Duitsche Rijk enz. Rus-
land was nooit geliefd. En nu kan men Tijl Uilen-
spiegel citeeren, waar hij zegt: "De menschen
houden niet van mij maar ik maak het er naar",
doch dan dienen wij ons af te vragen, of
dit "het ernaar maken", misschien niet een
uitvloeisel is van wanbegrip uit hoofde van
wezenlijk verschil in geestesgesteldheid. En
deze vraag is zeer zeker op haar plaats,
daar het hier gaat om een volk en niet om een nar.
Nog steeds is het Kremlin bevreesd, wat ons niet
behoeft te verwonderen, aangezien het wanbe-
grip en wantrouwen, ook aan de zijde van Europa
en Amerika, er niet minder op geworden zijn. De
vijandschap tegen de Sovjet-Unie wordt openlijk
luide verkondigd in de meeste landen der wereld.

6


Gedurende den oorlog waren de verhoudingen
beter, mede dank zij het feit, dat zoovele vreem-
den in officieele of officieuse functies zich in Rus-
land ophielden. De geheimzinnigheid was toen
aanmerkelijk minder, terwijl de figuur van Stalin
onverhuld te voorschijn trad. Hij heeft zich in en
aan den oorlog ontwikkeld tot een figuur op hoo-
ger plan dan voordien, en de volkeren der Sovjet~
Unie hebben deze ontwikkeling meegemaakt.
Het spreekt dan ook vanzelf, dat tengevolge van
dit alles deze tweede uitgave grondige wijzigin-
gen heeft ondergaan en geheele gedeelten opnieuw
geschreven moesten worden om het werk in over~
eenstemming te brengen met de nieuwe feiten-
kennis, welke wij verworven hebben. Wel is de
oude lijn der eerste uitgave gevolgd, maar dit kon
niet verhinderen, dat deze uitgave zeer sterk af-
wijkt van den eersten druk.
De opzet, inzicht te geven in den geest van het
eeuwige Rusland, is echter ongewijzigd gebleven,
en dit inzicht is thans dringender noodig dan ten
tijde van de eerste uitgave, nu de Sovjet-Unie een
wereldmacht van de eerste orde geworden is en
haar gedachtenwereld meer en meer haar invloed
doet gelden in de overige landen, welke invloed
al te luidruchtig en op al te gevaarlijke wijze be-
streden wordt. Het gevaar is gelegen in de mid-
delen, die gebruikt worden, van welke haatzaaien,
demagogie, angstaanjaging en laster de bedenke-

7


lijkste zijn, temeer daar zij ook een funeste
werking hebben op degenen, die ze gebruiken,
evenzeer als op hen op wie ze worden toegepast.
Het Derde Rijk heeft dit ruimschoots bewezen,
maar helaas heeft zijn propaganda haar uitwer-
king nog lang niet verloren.
Wie den titel wil verdienen een redelijk mensch
te zijn, dient redelijk te beoordeelen, ook wanneer
het gaat om personen of toestanden, die niet on-
middellijk zijn sympathie bezaten. Bovendien
moge ieder bedenken, dat men met oneerlijke
middelen nooit tot een eerlijk resultaat komt, want
het middel gaat op in het resultaat.
Wij staan op een keerpunt der tijden; de oorlog
tegen het Derde Rijk, Italië en Japan was slechts
een phase in de "wereldrevolutie", welke bezig
is zich sinds tientallen jaren te voltrekken en
verschijnsel is van de geestelijke omwenteling, die
plaats vindt en zich op allerlei wijzen en gebieden
openbaart. Deze omwenteling bestaat hierin, dat
de mensch opnieuw zoekt zijn plaats te bepalen
in het geheel. Sinds de Renaissance wist hij die
precies: op zijn eigen beenen stond hij in de
wereld; en hoewel hij aanvankelijk in het alge-
meen nog aanleunde tegen of steun zocht bij een
hoogere macht in den godsdienst, viel hij op den
duur meer en meer terug op zichzelf en verklaar-
de het koninkrijk der aarde tot zijn specifiek do-
mein, waarin hij, althans in eigen kring, indivi-

8


dueel heerscher was. Deze individueele zelfver-
zekerdheid is echter langzaam aan afgenomen,
zoodat hij steun gaat zoeken in de wereld. Gaf
vroeger het individueele bezit hem dien steun,
thans is dit anders, want de zekerheid van het
bezit is in hooge mate twijfelachtig geworden, ter-
wijl bovendien gebleken is, dat millioenen dezen
steun nimmer deelachtig konden worden. Dus
stelt hij zich thans de vraag waar steun te vinden
is. En daardoor zijn allerlei vraagstukken aan de
orde gesteld, die opnieuw om een oplossing vragen.
Rusland heeft voor bedoelde kwesties een oplos-
sing gevonden of is bezig er een te vinden, omdat
en voorzooverre het communisme, dat in 1917
werd ingevoerd, sindsdien voortdurend in staat
van ontwikkeling is.
Van bovenbedoelde vraagstukken noemen wij
hier: de positie van den mensch in het productie-
proces, de verhouding tusschen staat en individu,
de staatsmacht, de emancipatie der vrouw en al
die rechten, welke wij ten onzent samenvatten
onder den verzamelnaam van grondrechten.
De Russen zeggen o.a. dat zij den arbeid bevrijd
hebben, alsook de vrouw, die zij n.l. principieel
in het maatschappelijk leven hebben opgenomen,
omdat zij het moreel ongezond achten, wanneer
een vrouw uitsluitend opgaat in het gezin. Niet
dat de vrouw den geheelen dag buitenshuis moet
werken, is de opzet, maar wel dat zij zich een

9


gedeelte een den dag, al is het maar enkele uren,
met maatschappelijk werk bezighoudt, is het
streven. Men kan over deze en andere kwesties een
afwijkend oordeel hebben, maar dit ontslaat ons
niet van de plicht om ernstig door te denken over
al hetgeen de Russen hebben tot stand gebracht
en bezig zijn tot stand te brengen, temeer waar
wij in dit opzicht nog tot geen definitieve oplos-
sing gekomen zijn. Vooroordeelen en instinctieve
vijandschap tegen het vreemde, dat ons beangstigt,
omdat het vreemd is en ons dreigt te stooten van
den vetrouwden weg, dien wij zoolang gegaan
zijn, zijn geen goed uitgangspunt om tot een zuiver
oordeel te komen.
Het klinkt zoo veilig: de vertrouwde weg, de ver-
trouwde omstandigheden; maar het feit, dat wij
ermee vertrouwd geraakt zijn, wil niet zeggen,
dat de weg en de omstandigheden goed zijn.
In zijn boek "Der Weg zurück" vertelt Remarque,
dat hij en zijn makkers, toen zij in 1918 na den
wapenstilstand de loopgraven verlieten, voor het
laatst een a.h.w. weemoedigen blik wierpen op
het terrein, waar zij zoolang geleefd hadden. Toch
waren het waarlijk geen goede omstandigheden,
waarin zij verkeerd hadden, maar den mensch
went aan alles, ook aan modder, bloed en voort-
durende verschrikking, en elke beslissende ver-                                
andering maakt hem onzeker, wekt twijfel en vaak
angst, waarmede altijd haat gepaard gaat.

10


Laten wij dit in het oog houden, wanneer wij over
Rusland denken.
Het is zeker, dat de Russische gedachtenwereld
ons van dienst kan zijn bij het oplossen van onze
moeilijkheden. Maar dan moeten wij bereid zijn
deze gedachtenwereld te leeren kennen.
Het is de bedoeling van dit geschrift daarin in-
zicht te geven, ons den Russischen mensch in het
verleden en het heden nader te brengen en mede
te werken tot de verzoening van Oost- en West-
Europa door begrip.

                                   A.Börger

11




                       HOOFDSTUK 1

                       INLEIDING

Dat wij over Rusland spreken inplaats van over
de Sovjet-Unie heeft zijn reden en wel deze, dat
het begrip Unie der Socialistische Sovjet Repu-
blieken in de eerste plaats volkenrechtelijk is,
waarom het ons niet te doen is; wij beoogen n.l.
uit te maken welke rol Rusland d.w.z. de Russische
mensch in de wereld speelt, welke beteekenis het
huidige Rusland heeft voor de rest der wereld en
in de toekomst hebben zal.
Er zijn er - en niet slechts de communisten -
die verwachten, dat Rusland de geestelijke leiding
in de wereld aan zich zal trekken; anderen ont-
kennen dit ten sterkste, en beschouwen den Rus
als een raar en ietwat achterlijk, maar barbaarsch
geval. Zij zullen U terstond wijzen op Stalins zui-
veringsacties en op de geschiedenis van Rusland
waarbij dan bij voorkeur Iwan de Verschrikkelijke
genoemd wordt als voorbeeld van het Russische
barbarendom.
Gemakshalve of uit onwetendheid zien zij dan
over het hoofd wat Europa alzoo gepraesteerd

13


heeft in zijn geschiedenis en tot voor kort prae-
steerde in de koloniale gebieden. Men leze b.v.
van G. Padmore: "How Brittain rules Africa" en
Andrèe Viollis: "Indochina S.O.S.".
Wat het Europeesche verleden betreft, wijzen wij
er op dat Iwan de Verschrikkelijke, over wien wij
nog wel meer zullen zeggen in dit boek, een tijd-
genoot is van Willem de Zwijger en dat te dien
tijde in ons land de inquisitie woedde op zeker niet
zachtzinniger wijze dan Iwan deed; dat de even-
eens omtrent dien tijd vallende kolonisatie en
kerstening van Amerika een toonbeeld is van Eu-
ropeesch barbarisme, evenals de latere N.Ameri-
kaansche Indianenoorlogen en dat wij ons kort
geleden nog bogen onder het juk van Nazisme en
Fascisme.
Door hierop te wijzen bedoelen wij niets te zeggen
ten gunste van andere volkeren, maar slechts onder
de aandacht te brengen dat het gebruikelijke ge-
praat over de Aziatische wildheid, en Tartaarsche
wreedheid der Russen phrasen zijn. De Russen
hebben in dit opzicht in het geheel geen mono-
polie.
De geschiedenis der menschheid, voorzoover wij
die kennen, is een aaneenschakeling van wreed-
heid, bloeddorst, machtshonger, zoowel op het ge-
bied der politiek als van den godsdienst en het
maatschappelijk leven. Europa maakt hierop geen

14


uitzondering en geen enkel volk in Europa, noch
daarbuiten.
De geschiedenis der menschheid is ook te zien als
jacht naar geluk; dit echter is niet voor allen het-
zelfde. Weldoordacht is alleen die mensch ge-
lukkig, die innerlijk tot vrede gekomen is met
zichzelf en de wereld; maar om dit te bereiken
moet de mensch beginnen met zelfkennis te ver-
werven en hieraan ontbreekt nog het een en ander.
Zoolang de mensch zichzelf niet kent, tast hij in den
blinde rond, niet wetende hoe hij zal reageeren
op de omstandigheden om dan, wanneer de om-
standigheden hem de baas worden, zich erover
te beklagen. Niet de omstandigheden bepalen den
mensch; de mensch doet wat hij is en zoo reageert
hij ook op zijn manier uit hoofde van zijn karak-
ter en aanleg op zijn omstandigheden.
Wat hier gezegd wordt van den mensch, geldt ook
voor de volkeren. Zooals elk individu een bepaalde
uiting is van den mensch, zoo ook elk volk.
Wanneer wij spreken van "een bepaalde uiting"
bedoelen wij hiermede niet, dat elk individu maar
een gedeelte van het menschelijke omvat of is,
maar dat bepaalde menschelijke kenmerken in
hem geaccentueerd zijn. En hetzelfde geldt voor
een volk, een ras. In elken mensch is al het men-
schelijke en "onmenschelijke" belichaamd, maar
tevens op bepaalde wijze geaccentueerd, zoodat

15


elk mensch bepaalde kenmerkende eigenschappen
vertoont.

De menschheid vertoont het menschelijke en ook
het "onmenschelijke" (want dit wordt aan het men-
schelijke medegebracht) op collectieve wijze in
en als rassen en volkeren: op individueele wijze
in en als individuen. Het wezen van menschen
en volkeren openbaart zich in hun doen en laten,
het zuiverst in en als kunst, wetenschap en gods-
dienst; het wezen immers van den mensch is de
geest, die zich laat gelden als menschelijke cul-
tuur, welke eindeloos gevarieerd is als cultuur
van rassen, volkeren en individuen, maar in den
grond der zaak altijd identiek.
In de genieën, wijsgeeren, wetenschapsmenschen,
leermeesters van den godsdienst, propheten en
kunstenaars komt het specifieke, het accent van
een volk tot uiting en daarom moeten wij ons in
de eerste plaats tot hen wenden, wanneer wij een
volk willen begrijpen.

De geschiedenis der menschheid is de ontplooiïng
van den geest als tijdelijk-rumtelijk gebeuren.
Als historie zien wij deze ontplooing als een reeks
van gebeurtenissen na en naast elkaar, en zoo-
doende zien wij volkeren en rijken achtereenvol-
gens op den voorgrond treden en na langeren
of korteren tijd weer verdwijnen, hetgeen geschiedt

16


als een volk zijn rol uitgespeeld d.w.z. zich ten
volle ontplooid heeft, dus die bijzondere uiting
van den Mensch, die het belichaamt. Dan houdt
het volk op tegenwoordig te zijn en wordt verleden.
Een ander volk treedt voor het voetlicht om op zijn
beurt te verdwijnen, wanneer zijn rol is afgeloopen.
De ondergegane volkeren d.w.z. hun cultuur wordt
dan ook opgenomen en op hooger niveau gebracht
door de opvolgers. Ook de z.g. spoorloos ver-
dwenen volkeren leven op deze wijze voort, al
spelen zij als realiteit geen actieve rol meer.
Opkomst en ondergang van individuen en vol-
keren vormen het drama der historie, en dit lot
staat ook ons Europeanen te wachten, waarbij wij
niet behoeven te denken aan de Wagneriaansche
tragiek van Oswald Spengler, die al te pathetisch
is, en evenmin ons behoeven voor te stellen dat
Europa zal uitsterven of zal worden uitgemoord.
De ondergang van het Avondland beteekent
slechts, dat het zal ophouden de leidende rol te
spelen in de wereld; dat zijn cultuur zal opgaan in
een andere hoogere.
Wij zeiden, dat iedere mensch het geluk zoekt en
hieraan kunnen wij dan toevoegen dat iedere
mensch, ieder volk, naar vrijheid streeft omdat
slechts in de vrijheid het ware geluk is te vinden.
Menschelijke vrijheid beteekent geestelijke vrij-
heid, en de geest is slechts vrij, wanneer hij sou-
verein heerscht over de natuur; wanneer dus de

17


mensch zijn driftleven heeft onderworpen aan zijn
souvereinen zedelijken wil.
Het Avondland heeft op zijn wijze gestreefd naar
de vrijheid en is inmiddels gekomen tot de nega-
tie ervan in en als fascisme, nazisme en militai-
risme, grootbedrijf en massaproductie (waarin het
vrije handwerk onderging).
Het Avondland is den weg gegaan van de onvrij-
heid naar de vrijheid, van slavernij en hoorigheid
via de absolute monarchie naar de hedendaagsche
democratie, welke aanvankelijk leidde tot een al-
gemeene versplintering, bekend als het extreme
individualisme, waarop thans een reactie gevolgd
is, in het eene land scherper dan in het andere,
maar die overal neerkomt op vergrooting der
onvrijheid.
De groote verdienste van het Avondland is, dat
het de idee van het volslagen vrije denken aan de
wereld gebracht heeft en dat het het zuivere logi-
sche denken tot zijn hoogtepunt heeft gevoerd in
de idealistische dialectiek.
In denzelfden tijd waarin dit plaats vond, dus
omstreeks 1800, geschiedde ook de doorbraak der
democratie, de ontwaking van nationaal bewust-
zijn, de opbloei van het cultureele leven op alle
gebieden. Wij zien figuren als Goethe, Schiller,
Beethoven, Byron en tenslotte den grooten roman-
ticus Napoleon, die de democratische gedachte
door de wereld bracht, allerwege het nationale

18


bewustzijn zijn definitieve kracht verleende, Rus-
land wilde veroveren o.m. om er de lijfeigenschap
af te schaffen, in Europa de Vereenigde Staten van
Europa wilde stichten en de legers naar huis zen-
den, en die verdween toen hij zijn taak vervuld
had.
Het lot van Napoleon is de individueele weerspie-
geling van dat van Europa, sinds de Fransche
revolutie. Democratisch begonnen komt hij meer
en meer tot de despotie om dan juist daardoor
onder te gaan.
Zooals Napoleon in de despotie, zoo verstart
Europa in den totalen staat, politieke programma's
en partijen en dientengevolge het vrije denken in
phrasen en slagzinnen; het politiek bewustzijn in
partijdiscipline, de scheppende mensch in den ge-
standardiseerden arbeider, terwijl de welvaart
wordt verzwolgen door oorlog en oorlogsproductie.

De algemeene versplintering was in den grond der
zaak de wanorde zelve; vandaar dat allerwegen
getracht wordt door steeds scherper geweld de
wanorde in toom te houden. Men noemt dit ver-
sterking van het gezag, maar geweld en gezag zijn
niet identiek.
Emil Ludwig heeft eens gezegd, dat het Duitsche
volk, gesteld voor de keuze: orde of vrijheid, de
orde koos; vandaar Hitler. Zijn redeneering is
echter volkomen fout.

19


De vrije mensch is de mensch, die zichzelf in
toom houdt, beheerscht, anderen niet in den weg
loopt. Ook de Fransche revolutie heeft dit ver-
kondigd. Deze mensch is zeker niet losbandig.
Het Duitsche volk heeft, toen het Hitler aanvaard-
de, de wanorde erkend en bevestigd, niet de orde.
In het nazisme ontkende het land der dichters en
denkers de vrijheid en zoodoende de Europeesche
cultuur.
Niet slechts in de nazistische en fascistische staten
werd het gezag versterkt; het geschiedde aller-
wegen en werd door alle "vredelievende elemen-
ten" toegejuicht. Deze z.g. gezagsversterking is
logisch, want wie zichzelf niet in toom houdt, zal
in toom gehouden moeten worden, maar het is een
symptoom van de toenemende wanorde, een bewijs,
dat het onrecht voortgaat te zegevieren, want in
en als het recht wordt de vrijheid verwerkelijkt.
Wanneer het recht ondergaat, zegeviert het ge-
weld en zoodoende is het dan vanzelfsprekend, dat
men wedijvert in bewapeningen.

De geschiedenis van het Avondland is te begrijpen
als ontwikkeling van onvrijheid tot individueele
vrijheid door de zelfbewustwording van het
subject.
Naast het Avondland echter staat nog immer Rus-
land, waarvan gezegd wordt, zoowel dat het niet,
als dat het wel tot Europa behoort. In de Russische

20


litteratuur spreken de schrijvers veelal over
Europa, waarmede zij dan het Avondland bedoelen,
waaruit blijkt, dat zij Rusland niet tot Europa
rekenen. Daartegenover staan zij, die dit juist wel
doen en hierbij tot de conclusie komen, dat Rusland
achterlijk is t.a.v. Europa en den achterstand
moet inhalen om op gelijk niveau te komen. Deze
gedachte vinden wij, zoowel bij vroegere Russi-
sche intellectueelen, als hij de bolsjewisten, voor-
zooverre deze Europa en Amerika willen inhalen
en voorbijstreven. Wel echter achten de bolsje-
wisten Rusland superieur, omdat en voorzooverre
het van een ander economisch principe uitgaat.
Tenslotte zijn er dan de zoogenaamde Eurasiërs,
die Rusland alleen in Europeesch-Aziatisch ver-
band kunnen zien, waaruit te concludeeren valt,
dat voor hen Rusland de schakel is tusschen het
Westen en het Oosten. En natuurlijk zijn er vele,
die Rusland als een zuiver Aziatische mogendheid
beschouwen, omdat zij wel eens iets gehoord heb-
ben over Tartareninvallen en -invloeden. Deze
opvatting werd vooral door de nazi's verkondigd,
daar Hitler destijds heeft uitgemaakt, dat het
beetje beschaving, het welk de Russen volgens hem
vroeger vertoonden, te danken was aan de invloed
der Germanen. Vermoedelijk had hij wel eens iets
gehoord omtrent de heerschappij der Gothen in
de kuststreken en in Finland en Lithauen, welke
Gothische staat zeer machtig was in de vierde

21


eeuw, maar ineengestort is onder den aanval der
Hunnen.
Waarschijnlijk zijn de stammen, waaruit het eigen-
lijke Russische volk ontstaan is, eerst later afge-
daald van de Karpathen in de Russische vlakten
en woudgebieden, maar dit is op zichzelf onbelang-
rijk, omdat Rusland toen reeds grootendeels door
Slaven bewoond werd.
De invloed der Noormannen is in Rusland zeker
niet grooter geweest dan in de overige landen,
waar deze veroveraars hun macht vestigden. Wat
Hitler c.s. dan ook over Rusland zeggen, vloeit
niet voort uit waarheidsliefde, noch uit weten-
schappelijk inzicht, maar behoort tot het demago-
gische arsenaal dergenen, die anti-cultureele doel-
einden nastreven.

Om Rusland en zijn huidige beteekenis te vatten
moet men den Russischen mensch begrijpen en
zijn historische ontwikkeling. Eerst dan zullen wij
kunnen uitmaken welke beteekenis Rusland heeft
voor de wereld en of het een leidende rol zal gaan
spelen.

22
                          ---