Het Eeuwige Rusland



                HOOFDSTUK III


    DE RUSSISCHE STAAT

 DE STAAT IN HET ALGEMEEN

Het begrip "Staat" is een der vele begrippen,
welke niet alleen verwarring stichten, maar bo-
vendien vaak emotioneel werken, doordat de men-
schen den staat identificeeren met de regeering
en staat substitueeren aan regeeringsvorm, of
doordat zij de begrippen staat en natie dooreen
halen, of staat en vaderland, en somtijds zelfs
staat en territorium.
De staat is om te beginnen te begrijpen als de
werkelijke orde, dus als werkelijke vrijheid, waar-
tegenover de natuurlijke vrijheid staat als los-
bandigheid. Aan de werkelijke vrijheid is de zelf-
tucht voorondersteld. Wie zichzelf niet beheerscht,
zal overheerscht moeten worden.
Voor zooverre de staat de vrijheid verloochent
d.w.z. voorzooverre in hem de vrijheid niet tot
werkelijkheid wordt, houdt hij op staat te zijn,
al blijft de uiterlijke vorm gehandhaafd.
In hoeverre de vrijheid tot werkelijkheid wordt,
hangt af van het zedelijkheidsgehalte der indi-

76


viduen, waarbij onder zedelijkheid te verstaan is
de innerlijke vrijheid.
Het behoeft geen betoog, dat het onder de menigte
in Europa met deze vrijheid matig gesteld is. Het
tot individualisme toegespitste subjectivisme doet
den Europeaan alles zien als buiten zichzelf, ook
de vrijheid en den staat. Vrijheid is voor hem een
verhouding tot de buitenwereld, en de staat een
aangelegenheid, welke buiten hem omgaat. Hij vat
hem niet als "de werkelijkheid der concrete vrij-
heid, der zedelijke idee" (Hegel). Wel heeft hij er
een vermoeden van, hetgeen blijkt uit het eerbe-
toon, waarmede men staatshoofden omringt,
ofschoon ook dit in onzen tijd niet meer indruk-
wekkend is. Het staatshoofd deelt in toenemende
minachting voor den staat.
Zoolang het volk den staat aanvoelt als een ver-
hevenheid, heeft het behoefte aan uiterlijk ver-
toon. Andersom tracht men dikwijls het aanzien
van den staat te verhoogen door een overmaat van
uiterlijk vertoon, zooals in de totalitairen staten
gebruikelijk was. De geweldigste organisatie op
dit gebied heeft Duitschland vertoond onder Hit-
ler, die eigenlijk alle qualiteiten miste om te fi-
gureeren als "Staat in levenden lijve", welk gemis
men trachtte aan te vullen door kermisachtig ge-
doe, wat dan weer in overeenstemming was met
het wezen van het Führerschap.

77


Mogelijkerwijze zal menigeen zich afvragen of
de staat dan zoo verschrikkelijk verheven is.
Als "werkelijkheid der zedelijke idee" is hij zeer
zeker verheven, maar in de spheer van het alle-
daagsche, aangezien in en als staat de mensche-
lijke samenleving, de alledaagsche werkelijkheid
dus, tot redelijkheid komt. Hij is derhalve te be-
grijpen als alledaagsche verhevenheid.

Aangezien wij hier een gedachte van Hegel
hebben overgenomen, willen wij even bij dezen
wijsgeer stilstaan van wien nog steeds gezegd
wordt, dat hij aartsreactionnair was en den staat
vergoddelijkte.
Hegel heeft den staat begrepen en de vrijheid;
hij heeft de Fransche revolutie begroet, maar de
terreur veroordeeld; hij bewonderde Napoleon
en noemde hem den wereldgeest, weshalve hij
zeer gewantrouwd werd door de Duitsche pa-
triotten, temeer daar hij een tegenstander was
van alle absolutisme, ook van het toenmalige
Pruissische, en den monarch slechts beschouwde
als den uitvoerder der wetten, die alleen maar
"de puntjes op de i had te zetten."
Wie zijn "Rechtsphilosophie" leest en bovendien
begrijpt, en tevens de annotaties van Georg Lasson,
komt tot een andere conclusie dan de vele Hegel-
bestrijders, die hem niet vatten.
Een van Hegels meest aangevallen uitspraken om-

78


trent den staat is die, waarin hij hem qualificeert
als "aardsche goddelijkheid". Wat in de gebrui-
kelijke critiek hierop over het hoofd wordt gezien,
is het woord "aardsche".
Wie Hegels dialectiek begrijpt, weet, dat hij hier-
mede dus zegt, dat de staat als bijzondere, be-
paalde staat een tijdelijk, vergankelijk verschijn-
sel is en allesbehalve bestemd om tot in alle
eeuwigheid denzelfden vorm te behouden.
De ontwikkeling van den Staat is voor hem die
van recht en vrijheid; men begrijpe echter wel,
dat de Staat niet bestaat, noch bestaan kan. Elke
staat is slechts verschijning der staatsidee, dus een
bepaaldheid en beperktheid, een betrekkelijkheid
tevens. Daarom is elke staat onderworpen aan
het proces der wording en verwording.
Voor Hegel is de wereldgeschiedenis de werke-
lijkheid van den geest, die zichzelf rusteloos, maar
niet onrustig, eeuwig verkeert in zichzelf.
Wie zoo denkt, kan nooit reactionnair zijn. Maar
men zegt het, en men is machtig.
De geschiedenis van den Staat is die van de ver-
werkelijking der vrijheid welke grooter wordt,
naarmate de staatsidee zuiverder wordt beseft.
En aangezien de staat allen omvat, is het staats-
belang nooit te identificeeren met het belang van
eenige groep of persoon, welke opvatting eveneens
door Hegel verkondigd is.
Peter en Frederik de Groote waren ook van dit

79


inzicht, vandaar dat zij zich als staatsdienaar be-
schouwden, waaruit blijkt, dat zij begrepen, dat
slechts hij kan heerschen, die wil dienen. De
waarlijk groote monarchen hebben dan ook altijd
zeer hard gewerkt en getracht de vrijheid van
allen te verwerkelijken, hoe vreemd dit ook moge
klinken vooral t.a.v. een heerscher als Peter den
Grooten.
Zoodra echter het staatshoofd den staat beschouwt
als er te zijn voor zijn plezier, is hij ondeugdelijk.
Hij is te beschouwen als representant van het ge-
heel en niet hieruit te isoleeren, zoodat hij ook
niet beschouwd mag worden als drager der sou-
vereiniteit. De staat bezit haar en de staat wordt
in den spits zijner organisatie alleen maar aan-
schouwelijk. Het doet er niet toe of de spits één
persoon is of een college, in welk laatste geval
meestal toch weer één lid ervan op den voor-
grond zal treden door zijn bijzondere eigen-
schappen.

Wie de staat en de wetten wil afschaffen is niet
goed wijs, waarmede niet gezegd is dat alle wetten
in orde zijn. Eerder valt te zeggen, dat de wet-
geving nooit geheel in orde is, omdat zij beoogt
het recht d.w.z. het voor allen geldende zedelijke
minimum in bepaalde regels vast te leggen. Het
algemeene echter laat zich nooit geheel vastleggen,
is niet onder te brengen in een of vele bepaald-

80


heden. En omdat de wetgeving nooit volmaakt
is, dient zij voortdurend verbeterd te worden. Wij
zien dan ook een voortdurend wassenden stroom,
maar dit beteekent een voortdurend aanzwellen
van het quantum, dus quantitatieve verandering,
terwijl het toch in de eerste plaats om verbe-
tering der qualiteit te doen is.
Deze gang van zaken heeft niets verbazingwek-
kends. In de hedendaagse samenleving is de
mensch als staatsburger een geheel van rechten
en verplichtingen, volkomen identiek aan elken
anderen staatsburger. In deze functie is hij een
onpersoonlijke abstractie, die zich slechts quanti-
tatief onderscheidt van zijn medeburgers. In den
volksstaat, zooals onzen tijd dien kent, is van den
levenden mensch geabstraheert; hij baseert zich
op de quantiteit, op het getal; vandaar zijn mecha-
nische karakter, dat sterker wordt naarmate het
denken minder invloed krijgt, hetgeen een van-
zelfsprekend uitvloeisel is van het toenemen van
den invloed der menigte.
Onze wetgevende lichamen kunnen moeilijk iets
anders zijn dan wettenfabrieken en slechts zeer
weinig doen aan verbetering der wetgeving.
Een werkelijke regeerder zou eigenlijk moeten
beginnen met het afschaffen van wetten om zoo-
doende tot geleidelijke verbetering van de quali-
teit der resteerende te komen. Maar hij zou na-
tuurlijk nooit alle wetten afschaffen, omdat hij als

81


werkelijk regeerder de rechteloosheid niet aan-
vaardt.
De mensch is in principe redelijk wezen en daar-
om zal de werkelijke staatsman nooit handelen
krachtens zijn natuurlijke willekeur doch slechts
het accent in de wetgeving willen verschuiven
naar de qualiteit.
Ieder die doordenkt, komt tot de conclusie, dat
binnen alle menschelijke verhoudingen de rede-
lijkheid als wetmatigheid dient te gelden, opdat
de mensch vrij zij.

Door Napoleon is in Europa de nationale staat tot
volle ontwikkeling gekomen. Het nationale is te
begrijpen als het cultureel bijzondere van een
volk. In den nationalen staat is het volk geko-
men tot orde, zedelijkheid, cultuur, d.w.z. tot zijn
eigen specifieke cultuur. In dien staat komt het
dus tot cultureele zelfonderscheiding, terwijl het
zich tevens feitelijk van de andere volkeren on-
derscheidt door zijn begrensde territoir.
Binnen de grenzen vindt men echter niet altijd het
geheele volk, niet het nationale totaal, tengevolge
van de gewelddadige ontwikkeling van Europa
en de overige wereld, waardoor de ordening altijd
betrekkelijk willekeurig was, omdat geweld wille-
keur meebrengt. Anderzijds zijn er staten, waar-
binnen meer nationaliteiten worden aangetroffen,
eveneens tengevolge van voornoemde ontwikke-

82


ling. Het een zoowel als het andere is een tekort-
koming, welke dan weer tengevolge heeft, dat er
spanningen ontstaan, doordat elke staat probeert
om al het nationale binnen zijn eigen spheer te
brengen.

Het tszarisme 

Het brengen van het specifiek nationale binnen
één staatsverband is in Rusland de historische taak
geweest der Moskovitische Tszaren, die de bij-
naam droegen van "verzamelaar der Russische
landen".
De stoot tot dezen gang van zaken gaf de inval
der Tartaren, waartegen de Russische volkeren
niet waren opgewassen, zoodat zij schatplichtig
werden. Rusland was aanvankelijk in het geheel
geen eenheid, maar kende verschillende centra,
welke niet samenwerkten, zoodat de zuidelijke en
westelijke vorstendommen geleidelijk onder de
heerschappij kwamen der Hongaren, Polen en
Lithauers. Deze laatsten overheerschten ook de
Letten en de Pruissen, maar stonden veel lager
dan de Russische Slaven.
Toen de Tartaren binnendrongen, zagen de vor-
sten van Moskou zeer goed in, dat verzet tegen de
indringers voorloopig onmogelijk was, en daar
deze de Russische staatsinstellingen en de kerk
ongemoeid lieten (de kerk betaalde zelfs geen

83


schatting) stelden de vorsten zich in dienst der
Gouden Horde om de schattingen te innen. Als
zoodanig kregen zij den titel van Grootvorst. Ook
wisten zij het telkens weer oplaaiende verzet hun-
ner onderdanen te onderdrukken en zoodoende de
verschrikkelijke wraak der Horde te voorkomen.
Zij waren volgens Paul Miljoukow a.h.w. de in-
tendanten van den Khan der Gouden Horde voor
de Russische gebieden en dit feit heeft medege-
werkt tot de eenwording van Rusland onder Mos-
kou, dat, om de schatting te kunnen innen, een
centrale administratie moest invoeren, waardoor
de Moskovitische regeering de eerste was, die een
volledig administratief apparaat bezat.
Belangrijker echter was, dat de vorsten van Mos-
kou politiek doorzicht hadden en niet oorlogs-
zuchtig waren; dat Iwan Kalita (Kalita beteekent
geldzak) den metropoliet wist over te halen zich
in Moskou te vestigen, waardoor dit kerkelijk
centrum werd; en dat naarmate zij hun gebied
uitbreidden, hun meer de taak der landsverdedi-
ging toeviel.
Ook de overige vorsten wisten het volk telkens
weer te vereenigen, wanneer het door twisten ver-
deeld werd, en hebben enormen arbeid ge-
praesteerd. De reeds genoemde Iwan Kalita (1328
-1341) bracht orde en rust in den Moskovitischen
staat en breidde dezen v.n.l. uit door dorpen,
steden en gronden te koopen inplaats van ze te

84


veroveren. Zijn zoon Simeon (1341-1353) volgde
dezelfde politiek.
Doordat Iwan zijn stad tot kerkelijk centrum
maakte, werd zij tevens cultureel centrum, aan-
gezien de kerk de voornaamste cultureele factor
was. Zij gaf onderricht in lezen en schrijven,
voorbeelden van naastenliefde en opofferingsge-
zindheid; verhief de slaven tot grondhoorigen: ver-
klaarde dat het zonde was om een slaaf slecht te
behandelen; verzachtte de zeden enz. Zij eischte
van de vorsten, dat zij zouden regeeren en hun
tijd niet in ledigheid doorbrengen, omdat zij de
staatsmacht als van goddelijke oorsprong be-
schouwde. Platonov noemt haar de eerste alleen-
heerscher in Rusland, en degene, die het eerst het
nationale bewustzijn heeft doen ontwaken.

Van belang bij dit alles was ook, dat de bojaren
buiten Moskou de eenwording veelal gunstig ge-
zind waren. De bojaren waren vrije mannen,
grondbezitters met politieke macht, doordat zij
de doema vormden, die door den vorst geraad-
pleegd moest worden. Zij beperkten zijn macht dus,
evenals het stadsbestuur zulks deed.
Dat de bojaren buiten Moskou de eenwording gun-
stig gezind waren, leidde er toe, dat zij hun vorsten
overreedden om  zich in dienst van den vorst van
Moskou te stellen. Een dusdanige dienstverhou-
ding was oorspronkelijk een geheel vrije overeen-

85


komst, die door beide partijen kon worden opge-
zegd. Hetzelfde gold t.a.v. de verhouding tusschen
den vorst en zijn bojaren en andere vrije dienaren.
Het behoeft wel geen betoog, dat dergelijke ver-
houdingen den weg openen tot willekeur en twis-
ten tusschen vorst en bojaren zoowel als tusschen
de bojaren onderling. Hieraan is slechts een einde
te maken door wettelijke regeling en het vaststel-
len van ieders functie binnen het staatsverband,
waarvan echter de machtigste bojaren maar zelden
wilden weten. Macht is een groote verleidster.
De innerlijke eenwording werd hierdoor belem-
merd, en aangezien het den Moskovitischen vorsten
om eenwording te doen was, zagen zij zich ge-
noodzaakt den strijd aan te binden tegen de vor-
stelijke aristocratie (de deelvorsten, leden van het
heerschende geslacht die oorspronkelijk souve-
reine rechten bezaten) en de machtige bojaren die
de centralisatie ongunstig gezind waren.
De strijd ging dus niet om absolutisme of demo~
cratie, maar om centralisatie of verbrokkeling.
In Rusland was aanvankelijk niet veel anders dan
dit laatste.
Een belangrijke factor in den strijd werd de val
van Byzantium, waardoor Moskou het hoofd werd
der Grieksch-orthodoxie en de keizerstitel op zijn
vorsten overging en hiermede de gedachte der
wereldheerschappij, die van toen af post vatte in
de hoofden der Moskovitische Tszaren, om te be-

86


ginnen bij Iwan III (1462-1505), een sterk heer-
scher. Hij maakte een einde aan de schatplichtig-
heid aan de Tartaren, versloeg de Lithauers, liet
zijn titel "heerscher aller Russen" erkennen, be-
schouwde zich als "Gods vicaris op aarde" en trok
daaruit de conclusie, dat zijn macht autocratisch
en absoluut was. Het gevolg was, dat hij princi-
pieel een einde maakte aan het vrije contact tus-
schen zichzelf en de bojaren en andere vrije die-
naren. De staatsdienst werd dienstplicht.
Dit principe is door zijn opvolgers uitgewerkt en
door Peter den Grooten voltooid. Voorloopig was
het echter nog slechts een principe, en er is een
lange bittere strijd noodig geweest om het tot wer-
kelijkheid te maken. Kon Iwan III nog niet al te
fel tegen de deelvorsten en bojaren optreden, zijn
opvolger Basilius III (1505-1533) deed dit reeds
zeer hardhandig, terwijl Iwan IV ze volkomen
vernietigde.
Het volk was de centralisatie gunstig gezind, daar
het zeer veel te lijden had van de willekeur der
bojaren, en voelde den Tszar aan als dengene, die
orde, rust en veiligheid bracht. Intuïtief besefte
het de noodzaak van een gecentraliseerd bewind,
van een staat. Het prees dan ook Iwan IV, den
Verschrikkelijken, noemde hem tijdens zijn ter-
reur een man van wonderbare wijsheid, en prees
hem uitbundig in zijn liederen.
De ontwikkeling van Rusland voerde vanzelf tot
het absolutisme.

87


De XVde eeuw kenmerkte zich door een ontzag-
wekkende stijging van het machtsbewustzijn der
Tszaren van Moskou, gepaard met een tegenactie
der bojaren. In de XVIde eeuw wordt het absolu-
tisme werkelijkheid; onder Iwan IV geraakt het
geheele volk in dienst van den Tszar.
Om steun te vinden tegen de deelvorsten en de
groote bojaren maakte Iwan de boeren grond-
hoorig om de grondbezitters in staat te stellen hun
zeer zware verplichtingen tegenover den staat na
te komen en tevens hun aanhankelijkheid te ver-
grooten aan den Tszar, die de deelvorsten en
groote bojaren bij het minste verzet genadeloos
vernietigde.
Hij had de bojaren van Moskou leeren kennen als
roofzuchtig en onrechtvaardig; herhaaldelijk ver-
oorzaakte hun wanbeheer opstand.
Na den brand van Moskou in 1547 brak een op-
stand uit tegen de Glinsky, waarna Iwan de reeds
vermelde boetedoening verrichtte op het Roode
Plein; hij was toen zeventien jaar oud. Tijdens
een ernstige ziekte bemerkte hij echter, dat zijn
intieme raadslieden en de aristocraten met plan-
nen rondliepen om na zijn dood, die elk oogenblik
verwacht werd, de macht van den Tszar in te per-
ken. En aangezien men hem in deze kringen ook
zijn huwelijk met een "slavin" (Anastasia Roma-
novna) verweet, keerde hij zich van zijn intieme
raadslieden af en werd den aristocraten nog vijan-

88


diger gezind. Tot terreur ging hij echter pas over
na den dood van zijn vrouw.
Ofschoon zijn sadisme, vrucht van nerveuzen aan-
leg, kinderangst en kinderleed, onomstootelijk
vaststaat, staat evenzeer vast, dat hij de terreur
uitoefende met een politiek doel, hetgeen onder
meer blijkt uit zijn correspondentie met den voor
hem gevluchten vorst Andreas Kurbsky, die tot
zijn intieme raadslieden behoord had. Deze cor-
respondentie heeft vijftien jaar geduurd en is ken-
merkend voor Iwan.
Het volk achtte hij niet aansprakelijk; alleen de
bojaren,  tegen wie zich zijn toorn richtte. De ter-
teur werd uitgeoefend door middel van de oprit-
chnina; haar taak was het uitroeien der verraders
tot welk doel zij een schier onbeperkte macht be-
zat.
Naarmate Iwan meer versomberde en de angst
in hem woeddde (hij heeft er zelfs over gedacht om
naar Engeland te vluchten) en naarmate de oprit-
chniki meer verraders ontdekten, breidde de
spheer der terreur zich uit. In 1570 liet hij Groot-
Nowgorod verwoesten en goeddeels uitmoorden.
Iwans terreur vertoont overeenkomst met die van
Lenin en Stalin, wier G.P.Oe ook allerwege ver-
raders ontdekte en uitroeide. Weliswaar lieten zij
geen steden verwoesten, maar wel heeft Stalin tus-
schen 1929 en 1934 geheele dorpen verbannen naar
de Poolstreek, waarbij tienduizenden zijn omge-

89


komen. Ook hun terreur had een politieke strek-
king, maar de angst, welke Iwan teisterde, ont-
breekt.
Wanneer wij Iwans wijze van optreden beoordee-
len, moeten wij in het oog houden, dat het ver-
woesten van een stad door den landheer in dien
tijd niet zoo bijzonder was, als men wil doen voor-
komen. De strijd tusschen stad en adel in Europa
was zeer bloedig, en de Heer der Nederlanden,
Philips van Spanje, heeft vele Nederlandsche ste-
den doen verwoesten en uitmoorden.
Wanneer wij daarbij denken aan de grenzelooze
wreedheid in den dertigjarigen oorlog, dan zal
men moeten toegeven dat Iwans barbaarschheid,
althans wat den vorm betreft, geheel in het tijds-
beeld past.
Overigens dient te worden geconstateerd, dat
Iwan den staat consolideerde, de rechtspraak or-
dende en het landsbestuur democratiseerde o.a.
doordat hij de mir eerst het recht gaf en in 1551
de plicht oplegde om de staatsambtenaren voor
lokale administratie en rechtspraak te vervangen
door gekozen starosten en gezworenen, voor wie
de mir aansprakelijk was, terwijl de gekozenen
tevens persoonlijk aansprakelijk waren.
De adel was verplicht troepen te leveren voor
eigen rekening, en tevens alle ambten te vervullen,
behalve in de mir, waar deze plicht op de kooplie-
den en handwerkslieden rustte. Rijk geworden

90


kooplieden en ambachtslieden moesten zich in
Moskou vestigen en daar financieele ambten aan-
vaarden voor welker nauwgezette uitvoering zij
persoonlijk verantwoordelijk waren. Men betaalde
belasting naar evenredigheid van zijn bezit. De
eigendom der domeinen werd nauwkeurig gereg-
lementeerd en geadministreerd, zoodat zij niet
aan den staatsdienst konden worden onttrokken.
Bij overlijden vererfde het domein aan hem, die de
dienst onmiddellijk kon overnemen.
Wat de buitenlandsche politiek betreft, vermelden
wij, dat Iwan de Tartaren vernietigde, behalve de
Krimhorde. Er waren drie Horden: De Gouden
Horde, de Kazanhorde en die van de Krim.
Volgens de gangbare meening spaarde Iwan de
Krimhorde, omdat hij in conflict was met zijn in-
tiemste raadgevers, die er sterk op aandrongen,
dat hij ook in de Krim zou doordringen, maar
waarschijnlijk zag hij bovendien in, dat de ver-
overing van de Krim voorloopig nog slechts weinig
belang had voor Rusland en dat expansie in andere
richting veel dringender was. Daarom richtte hij
zich naar het Westen, aangezien het bezit der
Oostzeekusten noodzakelijk was voor de recht-
streeksche verbinding met de Westersche cultuur-
staten.
Ook in dit opzicht is hij de voorlooper van Peter
den Grooten, die het door Iwan begonnen werk
zou voltooien.

91


Tenslotte valt nog te vermelden, dat onder zijn
regeering de verovering van Siberië begonnen is
door de vernietiging der Siberische Tartaren.
Onder hem is de verhouding tusschen de nomaden
der steppen en de landbouwende Russen definitief
omgekeerd. Waren de eersten aanvankelijk de
machtigen, sinds Iwan zijn de Russen degenen, die
de moordende en plunderende steppenbarbaren
overheerschen.
Op economisch gebied valt te vermelden, dat hij
diplomatieke en handelsbetrekkingen aanknoopte
met Engeland en later ook met Holland.

Hoe sterk de door hem geschapen staatsordening
was, bleek gedurende de periode der troebelen
na zijn dood, waarin het staatsbestel stand hield
en Moskou zijn centraliseerende aantrekkings-
kracht niet verloor, terwijl het den vorstelijken
aristocraten en grooten bojaren niet gelukte hun
verloren macht te herwinnen. Integendeel verloor
de hooge adel zelfs het laatste restje invloed, dat
hij nog bezat.
Anderzijds moet worden vastgesteld, dat Iwans
stelsel de grondslag is geworden voor de lijfeigen-
schap der boeren, wat hij echter allerminst be-
oogde.
De grondgedachte van zijn systeem was, dat het
geheele volk levenslang in staatsdienst stond. In
principe was deze gedachte reeds opgekomen

92


onder Iwan III die haar ook een begin van uitvoe-
ring gaf. Iwan IV heeft haar volledig uitgewerkt
en gerealiseerd; sinds hem was ieder "hoorig"
aan den staat, hetzij direct (adel, kooplieden,
ambachtslieden) hetzij indirect (grondhoorigen,
boeren).
De grondhoorigheid was een middel tegen de trek-
lust der boeren, welke zoowel uit psychische als
uit economische oorzaken voortvloeide, tot welke
laatste o.a. de schuldhoorigheid behoorde: door
weg te gaan onttrok de schuldhoorige boer zich
aan zijn verplichtingen. De grondhoorigheid nu
beoogde te voorkomen, dat de grondeigenaar zon-
der werkkrachten zou geraken en daardoor niet
in staat zou zijn om zijn plichten jegens den staat
te vervullen. Zij beoogde niet de grondeigenaars te
bevoordeelen, maar werd alleen ingesteld ten be-
hoeve van den staat. Vandaar de op het eerste ge-
zicht zonderling schijnende toestand, dat een
grondhoorige boer, die met den grond verkocht
kon worden, zelf slaven kon houden, zelfstandig
in rechten als eischer kon optreden, overeenkom-
sten kon sluiten met de schatkkist enz.
Wanneer echter later de opvolgers van Peter den
Grooten den adel gaan privilegeeren en vrijstellen
van de staatsdienstplicht, vervalt de staatkundige
grond voor de grondhoorigheid, waardoor deze
geheel van karakter verandert.

Men handelt verkeert door Iwan en Peter zedelijke

93


maatstaven aan te leggen van onzen tijd, welke
berusten op ons verworven inzicht. In het alge-
meen moet men omzichtig zijn met het toepassen
der ethiek op het gebied der politiek, maar boven~
dien oordeelen zij, die het verleden in een heden-
daagsch licht beschouwen, onhistorisch en geven
blijk de ontwikkeling van den menschelijken
geest niet te begrijpen. Maar laten de menschen
van onzen tijd bovendien niet al te prat gaan op
hun "moderne inzichten" en zich niet verbeelden,
dat hun stelsel zoo oneindig veel beter is en zoo
volkomen anders dan datgene, wat was. In het
heden doet het verleden altijd mede als moment.
In dit opzicht heeft Litwinof een groote waarheid
verkondigd, toen hij zei, dat de Sovjet-regeering de
buitenlandsche politiek der Moskovitische tszaren
voortzette, aan welke uitspraak wij willen toe-
voegen, dat dit evenzeer geldt voor wat de binnen-
landsche politiek betreft. Er is in Rusland minder
veranderd, althans in principe, dan oogenschijnlijk
lijkt. En wanneer Paul Miljoukov, verbitterd
tegenstander der bolsjewisten, zegt: "Lenin bouw-
de luchtkasteelen t.a.v. andere landen, maar in
Rusland bouwde hij op den soliden grond der
goede oude autocratische traditie", dan staat hij
in zeker opzicht naast Litwinof.
Laten wij daarbij niet vergeten, dat Lenin het "ver-
zamelen der Russische landen om een middelpunt"
herhaald heeft, en dat dit middelpunt weer Moskou

94


is. Het Russische rijk lag uiteen, wederom ver-
brokkeld en in handen van allerlei machten, bin-
nen- en buitenlandsche. Lenin heeft de eenheid~
hersteld, de rol der Moskovitische tszaren weer
vervuld en het werk van Peter den Grooten voort-
gezet.

De geschiedenis van een volk vertoont maar wei-
nig groote heerschers en in het algemeen weinig
groote mannen. Tusschen de enkele grooten vin-
den wij de middelmatigen, de goedbedoelenden en
de nullen. Een dusdanige nul was Nicolaas II, van
wien niemand iets beter weet te vertellen, dan dat
hij een goed huisvader was welke eigenschap hij
met elken schoenlapper gemeen kan hebben en
die dus voor een heerscher niet erg belangrijk is.
Hij wilde den autocraat spelen, maar miste het
meest elementaire inzicht in het regeeren, waar-
van hij trouwens niet hield; hij bracht zijn tijd lie-
ver zoek in den familiekring. Het is dan ook over-
dreven, dat men zooveel gerucht maakt over den
moord op hem en zijn familie; al te lichtvaardig
wordt hierbij over het hoofd gezien hoe mateloos
veel leed hij over zijn volk bracht. Toegegeven, dat
hij het niet besefte, te goeder trouw was, te weinig
intelligent om in te zien, dat zijn politiek naar de
catastrophe leidde; maar hij wist, dat hij handelde
in strijd met de wenschen van zijn volk; hij wilde
alleenheerscher zijn en dus alleen alle verantwoor-

95


delijkheid dragen. Welnu, hij heeft zijn zin gekre-
gen en is tenslotte verantwoordelijk gesteld. Wij
praten den moord op Nicolaas II niet goed, maar
wijzen slechts op de onvermijdelijkheid van het
drama, dat zich aan de keizerlijke familie heeft
voltrokken.
Drie en twintig jaar lang heeft hij het volk onder-
drukt en dus haat gekweekt, nadat zijn vader en
grootvader hetzelfde gedaan hadden, want ook
de tweede helft van de regeering van den tszar-
bevrijder Alexander II was reactionnair en tyran-
niek. Toen deze haat zich ten langen leste baan-
brak, viel hij als slachtoffer van zijn eigen zonde
en die zijner voorvaderen. Triest was zijn einde,
evenals dat van Lodewijk XVI, maar het was on-
ontkoombaar. Noch Iwan de Verschrikkelijke,
noch Peter de Groote is vermoord, ofschoon zij
niet terugdeinsden voor terreur, maar zij bouw-
den den staat op, en dit besefte het volk.

Drie groote heerschers, die tevens terroristisch
regeerden, heeft Rusland gekend: Iwan, Peter en
Lenin en bij alle drie zat dezelfde gedachte voor:
centralisatie en ontwikkeling onder invloed van
het Westen.
Wat dit laatste betreft, verdient het opmerking,
dat sinds Iwan IV de Tszaren tot en met Peter wel
contact met het Westen onderhouden hebben, maar
dat eerst Peter de feitelijke doorbraak bewerk-

96


stelligd heeft. In de XVIIe eeuw liet de invloed van
het Westen zich op alle cultuurgebieden gelden,
maar wat men overnam, was in Europa reeds ver-
ouderd, terwijl bovendien alleen de hoogere stan-
den vatbaar bleken voor de Europeesche cultuur.
Peter heeft den gang van zaken geforceerd; met
geweld voerde hij door, wat het volk niet wilde
accepteeren. Zijn hervormingen waren gericht op
europeaniseering van Rusland met het doel het
op voet van gelijkheid te brengen ondanks de ge-
weldige achterstand. Hij heeft dezen niet over-
brugd; zijn hervormingen slaan als een uitzonder-
lijk en onwezenlijk geheel in het Rusland van dien
tijd. Het behoeft ons dus niet te verbazen, dat na
zijn dood veel van wat hij gebouwd had, afbrok-
kelde, omdat zijn tijdgenooten hem niet begrepen.
Het volk stond zeer vijandig tegenover zijn poli-
tiek, waarvan allerlei voorschriften voor het volks-
besef godlasterlijk waren, zooals bijv. dat betref-
fende het baardscheren. De baard was, als behoo-
rende tot Gods beeld volgens hetwelk de mensch
geschapen was, heilig, weshalve de kerk het af-
scheren verbood. Zoo sterk was het verzet, dat de
regeering vrijstelling moest geven tegen betaling
van een jaarlijksche belasting, waarvoor men een
soort penning als betalingsbewijs kreeg, welke
zichtbaar gedragen moest worden en welke het
inschrift droeg, dat de baard een nutteloos aan-
hangsel was.

97


Het volk was ontzet, toen Peter na de nederlaag
bij Narva kerkklokken liet smelten om er kanon-
nen van te maken. Vele oud-geloovigen beschouw-
den hem als den Antichrist.
Ook het feit, dat hij het tabaksrooken gelastte,
werd hem heftig verweten, want tabak was een
duivelskruid en rooken zonde. Soortgelijke ver-
wijten troffen zijn maatregelen betreffende het
veranderen van de kalender, het vereenvoudigen
van de kleeding enz.
Peter was te Europeesch, zoowel voor zijn tijd als
voor het eeuwige Rusland. Hij had alleen maar
belangstelling voor practische wetenschap.
Hij was mateloos leergierig en energiek. Dezelfde
mateloosheid als in zijn werklust toonde hij overi-
gens ook bij zijn feesten, welke dikwijls ware
zwelgpartijen waren, die eenige etmalen duurden.
Hij is te beschouwen als een orkaan, die over
Rusland gevaren is, en het land zoo hevig acti-
veerde, dat het allerwege protesteerde, wat niet
verhinderde dat het zich onderwierp. Het Russi-
sche volk heeft het noodig bij tijd en wijle gedwon-
gen te worden om zich om het materieele te be-
kommeren. Voor den Russischen mensch in het
algemeen geldt in de eerste plaats, dat hij bij brood
alleen niet leven kan; daarom moet hij er van tijd
tot tijd aan herinnerd worden, dat hij zonder brood
ook niet leven kan.
Heel het volk, vooral het lagere, rebelleerde tegen

98


Peter en ook de aristocratie verzette zich onder
leiding van den Tszarevitsch Alexis, die door zijn
vader is omgebracht, omdat hij vreesde, dat zijn
reactioinaire zoon, zijn werk teniet zou doen. Zoo-
wel het lagere volk als de aristocratie kon den
tszar niet begrijpen, omdat hij al te onrussisch was
en in economisch en politiek opzicht zijn tijd ver
vooruit; maar bij de aristocratie speelde bovendien
het eigenbelang een groote rol; zij toch leed schade
door Peters politiek.
Hij echter bleek sterker te zijn dan alle reactie, en
Paul Miljoukov heeft gelijk, als hij zegt dat "de
reactie den wagen niet meer uit het spoor kon
krijgen, hetwelk Peter zoo krachtig en diep getrok-
ken had in de maagdelijke bodem van zijn land".

Wij hebben gezegd, dat Lenin de voortzetter is
van Peters politiek, want ook Peter streed tegen
de kerk, de duistere mystiek en het vele bijgeloof,
en spande zich in om door onderwijs den blik van
zijn volk te verruimen. Zijn strijd tegen de kerk
voerde hij niet slechts met politieke middelen,
maar ook door middel van blasphemie; hij trachtte
het land te industrialiseeren; ontwierp een ka-
nalenplan, schoeide de administratie op geheel
andere leest, organiseerde het onderwijs, lager,
middelbaar en hooger waarbij het hem in de eer-
ste plaats ging om practisch wetenschappelijk on-
derricht; van hem is de eerste Russische courant;

99


hij trachtte het sociaal en nationaal belang te com-
bineeren met dat van den staat, waartoe hij het
staatskapitalisme van tszar Alexis (1645-1676)
handhaafde maar tegelijkertijd het doel verruim-
de, dat oorspronkelijk alleen het staatsbelang was;
hij eischte, dat ieder zou arbeiden voor het alge-
meen belang en democratiseerde tegelijkertijd den
staatsdienst in dier voege, dat ook de edellieden
als gewoon soldaat moesten dienen, zij het dan in
de garde; dat alle ambten voor iedereen open-
stonden, mits men de bekwaamheid ervoor bezat;
dat elke soldaat, ook al was hij lijfeigene of hoo-
rige, erfelijk edelman werd, wanneer hij den rang
van hoofdofficier bereikt had.
Wat voor Peter de adel was, was voor Lenin het
proletariaat.
Een merkwaardig punt van overeenstemming tus-
schen hem en Lenin is ook beider opportunisme,
in de practijk gepaard met het hardnekkig vast-
houden aan het gestelde doel.

Peters groote principieele fout was zijn boeren-
politiek. Om den toestand van den adel te conso-
lideeren had hij niet alleen den staatsdienst gede-
mocratiseerd, maar tevens den staat zich geheel
doen terugtrekken uit de verhouding tusschen
grondeigenaars en boeren, waardoor de grond-
hoorigheid in lijfeigenschap overging, wat aller~
minst zijn bedoeling was. Toen hij dit constateerde,

100


was hij uitermate ontsteld, maar het was te laat
om terug te keren; zijn leven liep ten einde.
Ook Lenin heeft het boerenvraagstuk niet kunnen
oplossen.
Niet alleen in het binnenland stuitte Peter aller-
wege op tegenkanting, ook het buitenland was
hem vijandig gezind, vooral Holland en Engeland,
die onafgebroken intrigeerden om Rusland te
isoleeren en het weg te houden van de kusten der
Oostzee. De angst van het buitenland voor den
geweldige nam enorme afmetingen aan, toen hij
Karel XII van Zweden, die voor onoverwinnelijk
gehouden werd, verslagen had.
Een analogie tusschen de internationale verhou-
dingen van toen en nu dringt zich vanzelf op, en
men doet er goed aan hieraan te denken, wanneer
men de houding der Sovjetregeering beoordeelt.
Ook sinds Lenin aan den macht kwam, is Rusland
de vijandschap van vrijwel het geheele buitenland
allerminst bespaard gebleven.

Het is begrijpelijk, dat na Peter, den "eersten Rus-
sischen revolutionair", die een zoo geweldigen
sprong maakte in den tijd, een reactie komen
moest. Groote heerschers zijn er na hem niet meer
geweest in de periode, waarin het keizerrijk stand
hield, want ook Katharina de Groote, ofschoon een
zeer energieke vorstin, is niet te vergelijken met
Peter.

101


Na zijn dood begint de vrouwenheerschappij,
welke circa 70 jaar duurde en in den grond der
zaak een regeering was van gunstelingen en van
de adellijke garde. De keizerinnen steunden op
den adel, dien zij derhalve moesten ontzien en aan
wiens wenschen zij meer en meer tegemoet moesten
komen. De adel ontwikkelde zich tot een gesloten
kaste, waartoe moeilijk toegang te krijgen was.
Peters oekaze, waarin bepaald werd, dat elke lijf-
eigene, die in militairen dienst trad, vrij was, werd
reeds onder Anna Iwanovna herroepen. Feitelijk
kreeg de adel onbeperkte macht over de boeren,
zelfs over de vrije, doordat elke boer, die op de
lijst van boeren van een edelman voorkwam, ge-
acht werd eigendom van dien edelman te zijn. En
deze lijsten werden door den adel zelf opgesteld.
Bovendien schonken de keizerinnen aan haar gun-
stelingen enorme grondbezittingen, waardoor de
vrije boeren lijfeigenen werden. Deze vrije boeren
waren nl. boeren, die het staatsdomein als pachters
bewerkten.
Reeds Peter, die voor staatsdienst de belooning in
grond in principe vervangen had door betaling in
geld, was met deze schenkingen begonnen. Zoo
bezat zijn gunsteling Mensjikov tenslotte meer
dan honderdduizend zielen en verschillende ste-
den. Maar terwijl bij Peter de gedachte voorzat,
dat ieder op eenigerlei wijze verplicht was den
staat te dienen met geheel zijn kracht en gedu-

102


rende zijn geheele leven, zooals Iwan IV reeds had
geleerd, werd dit bij Peters opvolgers geheel
anders, doordat de adel en daarmede het eigen-
belang eener groep leidinggevend werd. Op den
duur wist de adel zich geheel van de staatsdienst-
plicht te bevrijden.
Na Peter heeft nog slechts een keizer zich tegen
den adel verzet, nl. Paul I (1796-1801), die maar
één doel had: het werk van zijn moeder, Katha-
rina II, te vernietigen. Hij haatte haar, omdat zij
hem grenzeloos verwaarloosd en vernederd had.
Hij verminderde de adelsprivileges, omdat hij deze
onvereenigbaar achtte met de autocratie. Zijn ver-
achting voor den erfelijken adel drukte hij o.m.
uit in de woorden: "edelman is hij, tot wien ik
spreek, en hij blijft het slechts, zoolang ik het
woord tot hem richt".
Maar zijn politiek was geen gevolg van rustig
overleg, doch werd alleen bepaald door haat en
angst. Het behoeft ons dan ook niet te verwon-
deren, dat hij niet de minste aandacht besteedde
aan het boerenvraagstuk, maar integendeel talrijke
boeren tot lijfeigenen maakte. Heel de politiek van
dezen keizer toont zijn waanzin; een staatsgreep
was dan ook onvermijdelijk en niet alleen in het
belang van den adel.
Zijn zoon en troonopvolger Alexander I ging stil-
zwijgend met den moord op zijn vader accoord;
naar door sommige historici beweerd wordt heeft

103


hij zelf de datum van de staatsgreep bepaald. Zijn
gedrag in deze aangelegenheid doet denken aan
dat van Iwan Karamasof. Wel toonde hij groot
verdriet, toen zijn vaders dood hem gemeld werd,
en het is niet onmogelijk, dat hierbij gewetens-
wroeging een rol speelde, ondanks het feit dat hij
overtuigd was van de noodzakelijkheid, dat Paul
uit den weg werd geruimd, maar hij was ook een
groot tooneelspeler, en dus is het moeilijk om zijn
gedrag in deze aangelegenheid zuiver te beoor-
deelen.

Het gebeurde met Paul toont ons, dat de adel in
staat was den regeerenden vorst op zijde te schui-
ven, en zelfs Katharina II, die bij den adel hoog
in aanzien stond, was zich hiervan bewust. Ook
zij deed alles om den adel terwille te zijn en durfde
het lot der boeren niet verbeteren, ofschoon zij
zulks van plan is geweest. Uit vleierij, meer dan
uit verdienste heeft men haar den titel "de Groote"
toegekend. Zij was geen scheppende geest.
Paul Miljoukov zegt van haar, dat zij niet groot
was, omdat zij nooit de crisis der desillusie gekend
heeft, anders dus dan Peter, die momenten van
vertwijfeling kende, waarin hij alle geloof in zich-
zelf verloor. Katharina was een "egoistische opti-
miste", die overtuigd was, dat alles in haar rijk
uitstekend ging. Terwijl Peter met een buitenge-
woon verstand begaafd was en genialen aanleg

104


bezat, waarbij zijn weetgierigheid grenzeloos was,
moet van Katharina gezegd worden, dat zij een
niet onverdienstelijke dillettante was op intellec-
tueel gebied, die graag correspondeerde en con-
fereerde met Fransche Encyclopaedisten, hun wer-
ken bestudeerde en hun denkbeelden prees, maar
niets van dat alles durfde door te zetten, omdat zij
den moed niet bezat den adel te trotseeren.
Zelfs Platonov, die over het algemeen hoog van
haar opgeeft, beschuldigt haar van lafheid.
Toch moeten wij haar ook niet al te hard beoor-
deelen. Zij was geen sterke persoonlijkheid en had
rekening te houden met de Russische toestanden,
zooals zij die vond. Zij bedoelde het goed, maar
had den moed niet om haar bedoelingen in daden
om te zetten. "Niets anders dan begin, zonder vol-
tooiing" zegt zij van haar regeering als zij oud ge-
worden is. Zij kon niet, zooals Peter, dwars door
alle verzet heenloopen, niet staatsambtenaren met
de knoet afranselen, wanneer zij corrupt bleken.
En tenslotte had zij teveel op met zichzelf, te wei-
nig met Rusland, welks taal zij zelfs nooit behoor-
lijk heeft kunnen lezen en schrijven, terwijl voor
Peter Rusland alles beteekende.

Na Katharina begint het ineenstortingsproces van
den Russischen staat: meer en meer wordt de re-
geering reactionnair, omdat de keizers de auto-
cratie willen handhaven. Vandaar hun angst om

105


de boeren vrij te maken, aangezien ze voorvoelen,
dat dit het einde van het absolutisme beteekenen
zou. Toch zagen zij de noodzaak ervan wel in, zelfs
de aartsreactionnaire Nicolaas I (1825-1855),
maar ook hij durfde niet, uit angst, dat zij politie-
ken invloed zouden verlangen, en de de adel in
verzet zou komen, ofschoon deze in 1836 nog niet
één procent der bevolking uitmaakte, hetgeen dus
beteekent, dat nog niet één procent der bevolking
alle burgerrechten bezat en daardoor in staat was
te verhinderen, dat de resteerende 99% de burger-
rechten verwierf.
Dat de keizers de bevrijding der boeren terecht
vreesden voor de autocratie, bewijst het feit, dat
onder den tszar-bevrijder Alexander II (1855-
1881) de revolutionnaire beweging begonnen is en
zich sindsdien systematisch ontwikkeld heeft tot
de revolutie van 1917.
De oplossing, welke Alexander bracht, was half-
slachtig en al te zeer erop gericht om de belangen
van den adel te ontzien. De keizer was echter ook
genoodzaakt de provinciale administratie grondig
te hervormen en provinciale landdagen (de
zemtsvoi) op te richten, die, ofschoon in sterke
mate afhankelijk van den adel, een enorme betee-
kenis kregen voor de verdere ontwikkeling. In de
zemstvoi liet zich nl. gelden, dat de adel reeds voor
Alexander II van den troon vervreemd was door
den Decabristen-opstand van 1821. Het leger had

106


door de Napoleontische oorlogen contact gekregen
met Europa, waardoor onder de adellijke officieren
een oppositie tegen het absolutisme was ontstaan.
Er waren drie stroomingen, nl. een die de consti-
lutioneele monarchie wilde, een andere, die repu-
blikeinsch was, en een zeer zwakke, die de
oplossing zocht in het vermoorden van den keizer,
die steeds reactionnairder werd.
Alexander I, die de menschen wantrouwde en ver-
achtte ("ik geloof in niemand"), was van de oppo-
sitie op de hoogte en wist zelfs, dat er een samen-
zweering tegen hem op touw gezet werd, maar hij
ondernam er niets tegen: het leven verveelde hem.
Het is niet onmogelijk, dat de legende waar is, dat
de in 1864 in Siberië gestorven zeer vrome pelgrim
Fedor Kouzmitch de vroegere Tszar Alexander ge-
weest is; toen zijn graf op bevel der bolsjewisten
geopend werd, bleek het ledig te zijn.
De Decabristenopstand, ondernomen vlak na den
dood van Alexander, stond onder leiding van
vorst Trubetskoj, die hem echter zoo gebrekkig
voorbereidde, dat hij op een volkomen mislukking
uitliep. Ondanks doodvonnischen en verbanningen
bleef de oppositie in adellijke kringen voortduren,
daar zij ontstaan was door het opkomen van een
adellijke intelligentsia, die zich eerst in het geheim
liet gelden, later openlijk in de zemstoi, en op
den duur werd versterkt met burgerlijke intellec-
tueelen, toen door de hervormingen van Alexan-

107


der II een talrijke democratisch gezinde klasse
ontstond uit de vrije beroepen. Het onderscheid
tusschen de oude adellijke intelligentsia en de
nieuwe burgerlijke is door Tourgenjev behandeld
in zijn roman "Vaders en Zonen".
Niet voor niets verafschuwde Nicolaas II de intel-
ligentsia, zoowel de adellijke als de burgerlijke.
Tevergeefs trachtte hij haar invloed uit de doema
te weren en mobiliseerde daartoe voor de vierde
doema zelfs de kerk, die met den troon een ver-
bond gesloten had onder Alexander III en door de
regeering tot politiek instrument was gemaakt.

De vervreemding tusschen troon en adel leidde
tot de bureaucratie en tot volslagen vereenzaming
van den keizer temidden van zijn volk, tot verstar-
ring en dus vermolming van den staat. De keizer
steunde op de kleine aarts-reactionnaire hofkliek.
Hoe zeer de keizer vervreemd was van het volk,
blijkt uit de woorden, die Nicolaas sprak, toen
men hem overreed had afstand te doen: "Zou ik
mij 22 jaar vergist hebben?" Hierbij weende hij.
In deze woorden ligt de tragiek van den laatsten
keizer der Russen: zijn keizerschap was een ver-
gissing. Hij begreep niet, wantrouwde iedereen,
ook den adel, dien hij er niet ten onrechte van ver-
dacht soortgelijke ideeën te koesteren als de in-
tellectueelen. Hij was alleen een rem geweest, die
alle ontwikkeling tegenhield, een domper, waar-

108


onder de staat versmoorde en de revolutie rijpte.
Zoodoende heeft hij het werk van zijn onmiddel-
lijke voorgangers voltooid: de afbraak van den
ouden Russischen staat. Als dan ook na zijn abdi-
catie een tweede periode der troebelen aanvangt,
houdt deze staat geen stand in tegenstelling met
de eerste na den dood van Iwan den Verschrik-
kelijken.

De tszaren die na Peter gekomen zijn, waren wel
zijn opvolgers, maar niet zijn navolgers, want zij
voelden zich niet in de eerste plaats staatsdiena-
ren. Bovendien waren zij er allen op uit de gees-
telijke ontwikkeling te belemmeren, al zagen zij
in, dat dit onjuist was, zooals b.v. Katharina II;
en ook inzooverre ontkenden zij Peters werk prin-
cipieel. Dit was des te bedenkelijker, omdat hij
dit werk niet had kunnen voltooien en daaren-
boven geen hem waardigen opvolger had kunnen
kweeken.
Zijn werk bleef door dit alles teveel dat van één
man, die dan bovendien nog in hooge mate on-
russisch was en dus eenzijdig. En aangezien na
hem niemand kwam om het te voltooien en te
Russificeeren, moest het wel worden afgebroken,
voorzooverre het onvoltooid was gelaten, wat
hierop neerkwam, dat de regeering teruggreep
naar het verleden.
Peters vrijheidsgedachte: staatsdienst maakt vrij,

109


werd door zijn opvolgers averechts toegepast,
doordat zij den adel bevrijden van den staatsdienst
en het volk er buiten weerden, hetgeen hierop
neerkomt, dat het volk buiten den staat gehouden
werd en dus rechteloos was. Het volk echter wil
niet onvrij zijn, niet rechteloos, want de mensch
is zedelijk wezen en wil dus in zedelijke verhou-
dingen leven d.w.z. staatsburger zijn. Dit hadden
alle tszaren tot en met Peter begrepen, maar na
hem raakte dit inzicht op den troon zoek.

Wij hebben Peters vrijheidsgedachte geformuleerd
door het adagium: "Staatsdienst maakt vrij", waar-
tegenover wij willen verwijzen naar het Middel-
eeuwsche Europeesche adagium:  "Stadslucht
maakt vrij". Wie jaar en dag in de stad gewoond
had, was eigenaar van hor en erf en niet meer
hoorig. Het verschil tusschen beide adagia is ken-
merkend voor dat tusschen Rusland en Europa.
Bij den staat ligt het accent op het zedelijke, aan-
gezien de staat de werkelijkheid is der zedelijke
idee. Bij de Middeleeuwsche stad echter ligt het
op het zakelijke. Het beginsel der Europeesche
samenleving is dat der zakelijkheid. Natuurlijk
wilde de Middeleeuwer vrijheid, maar zijn vrij-
heid groeit uit de zakelijke spheer.
Zij die zeggen, dat, zooals de stad is opgegaan in
het grootere verband van den staat, ook de staten
moeten opgaan in een grooter verband, zien het

110


verschil tusschen stad en staat over het hoofd. Het
zedelijke gaat het zakelijke te boven en te buiten,
en dus is het vanzelfsprekend, dat de stad opgaat
in den staat, aangezien dit een kwestie is van ont-
wikkeling van het nationale bewustzijn, dus van
de cultuur der volkeren.
Wil de nationale staat opgaan in een internatio-
nale eenheid, dan moet het internationale bewust-
zijn groeien, d.w.z. een internationale cultuur ont-
staan, maar dan nog blijft er wezenlijk verschil.
Want wel is de stadsburger als zoodanig de min-
dere van zichzelf als staatsburger, maar in deze
laatste qualiteit is hij de gelijke van den burger
van een vreemden staat, evenals de burgers van
een-zelfde staat elkaars gelijken zijn.
Toen Europa in zijn geheel christelijk was, was er
een algemeene Europeesche cultuur, welke zich
differentieerde en ontwikkelde in en als de na-
tionale culturen, die dus bij alle verschil in den
grond der zaak identiek zijn. Wanneer wij dus
thans zoeken naar een internationale eenheid, zoe-
ken wij naar wat eigenlijk reeds aanwezig is en
in elke nationale cultuur voorhanden. De menigte
echter ziet dit niet in en komt op zijn best tot na-
tionaal bewustzijn. Vandaar dat de staat, wanneer
hij bedreigd wordt, haar terugwerpt op haar va-
derlanderschap, want de vaderlander vecht tegen
het vreemde. Het vaderland is n.l. een instinctief
begrip; het is "het nest", in verband waarmede men

111


gaarne spreekt over de wieg: "o dierbaar plekje
grond, waar eens mijn wiegje stond". Alles daar-
buiten is het vreemde, het beangstigende en daar-
om al te veelvuldig het vijandige.
De staatsvorming was gemakkelijker dan de vor-
ming van den Volkenbond en ook van de Veree-
nigde Staten van Europa, omdat de staat onmid-
dellijk beseft wordt als het meerdere, het allen
verbindende, de internationale eenheid echter niet.

Doordat Peters opvolgers zijn principe verzaak-
ten, belemmerden zij de vrijwording van het volk
en bereidden de revolutie voor. De mensch wil
vrij zijn, d.w.z. zichzelf als zedelijk wezen ver-
werkelijken. Wie hem tegenhoudt, dringt hem
terug in de spheer van het natuurlijke, dus in die
van het geweld, wat zich bij elke revolutie laat
gelden; de kortzichtige heerschers zijn de bewer-
kers der revolutionnaire gewelddadigheid. Het
revolteerende volk reageert door geweldpleging
de opgedwongen onzedelijkheid af. Hiermede
wordt geen enkel revolutionnair bloedbad goed-
gepraat; wij verklaren slechts. Wij begrijpen, dat
in een revolutie de opgehoopte haat tot uitdruk-
king komt, weshalve wij ook begrijpen, dat het
geen zin heeft te jammeren, dat de revolution-
nairen zulke slechte menschen zijn, welke zooge-
naamde slechtheid door reactionnairen gaarne
wordt aangevoerd als zedelijk argument tegen de

112


revolutie. Elke revolutie is zedelijk, wanneer en
voorzooverre zij de vrijheid brengt.
De nazistische revolutie was dan ook onzedelijk,
want zij beoogde niet de vrijheid te veroveren,
maar slechts de tyrannie te vestigen. De Russische
revolutie echter is in principe in orde, omdat zij
den vermolmden tszaristischen staat opruimde en
haar eigen staat bouwde.
Met het voorgaande zij voorloopig niet meer ge-
zegd, dan dat de Russische revolutie in principe
gerechtigd is, omdat zij de vrijheid der burgers
beoogt. In hoeverre haar dit gelukt is, dus in hoe-
verre zij haar principe op juiste wijze heeft uit-
gewerk, is een kwestie, welke wij later zullen
bespreken.

Het Leninisme 

Om te beginnen willen wij er aan herinneren, dat
de Russische revolutie o.m. een hernieuwde poging
was om Rusland te vereuropeaniseeren.
Reeds vóór Peter hadden de tszaren naar hervor-
ming in Europeeschen geest gestreefd, maar alleen
de hoogere standen waren bereid hen hierbij te
volgen, het volk verzette zich. Vreemdelingen
werden geschuwd en veelal gehaat, want men be-
schouwde het Russische als superieur. Deze volks-
opvatting maakte het de kerk mogelijk zich te ver-
zetten tegen elke verniewing uit het buitenland,

113


en ofschoon eenerzijds hieruit resulteerde, dat de
godsdienst een specifiek Russisch karakter kreeg,
leidde het anderzijds tot verstarring en dus tot
ondergang. Het was immers ook verboden het land
te verlaten; de kerk achtte het zelfs een zonde;
men wilde de Russen niet blootstellen aan contact
met het minderwaardige Europa.
Het hof echter kwam tot ander inzicht. Wij noem-
den reeds tszar Alexis tijdens wiens regeering de
Kroaat Krizjanitz te Moskou vertoefde, die den
raad gaf van het buitenland het goede over te
nemen en van het eigene het goede te behouden.
Maar tot werkelijken invloed kwam de Europee-
sche cultuur niet, temeer waar alles, wat men
overnam, in het Westen reeds aan het verwelken
was. Vandaar dat Peters optreden zoo revolu-
tionnair was: hij wilde den geheelen achterstand
ineens inhalen, waarbij hij de fout maakte, dat
hij de Europeesche cultuur overschatte, dezelfde
fout dus, die later Lenin maken zou.
De verheffing van het Marxisme tot officieele
staatsleer is Lenins vereuropeaniseering van Rus-
land, welke men tot practijk tracht te maken door
de socialistische opbouw.
In de leuze: "inhalen en voorbijstreven", komt
tevens het Russische superioriteitsgevoel om den
hoek kijken. En wanneer André Gide en met hem
vele anderen erop wijzen, dat de Russen zichzelf
al te zeer inbeelden, dat het bij hen een heilstaat

114


is en in Europa en Amerika alles jammer en el-
lende, dan stuiten zij op de gevolgen van het spe-
culeeren door de regeering op de voornoemde
eeuwenoude Russische karaktertrek.

Door de verheffing van het Marxisme tot staats-
leer werd het voor den Rus a.h.w. een tweede gods-
dienst, en onwillekeurig denken wij hierbij aan
wat Dostojewski over de atheïsten zegt: "Zij zul-
len beslist in het atheïsme gelooven als in een
nieuw geloof".
  De Duitsche anarchist A.T.Wegner vertelt in
zijn boek "Fünf Finger über Dir", hoe hij, ont-
roerd door wat zich in Rusland voltrok (het was
in het begin der revolutie), twijfelend aan de juist-
heid van eigen overtuiging, met communisten
discussieerde, maar nooit iets anders te hooren
kreeg dan citaten uit de werken van Marx,
Engels en Lenin, zooals een kerkelijke geloovige
den bijbel citeert, de kerkvaders en den dominee.
Ook Lenin was een dusdanige atheïstische geloo-
vige; ook voor hem was niets goed, wanneer het
niet door een uitspraak van Marx gedekt was. Zoo
o.a. de sovjets, die spontaan gevormd zijn door de
Petersburgsche arbeiders, jaren vóór de revolutie
van 1917. Hij nam de sovjets over, waarbij hij zich
beriep op wat Marx geschreven had over de Pa-
rijsche commune. Voor juist begrip is het noodig
te weten, dat hij ze moest overnemen.

115


Oorspronkelijk waren de sovjets niet bolsjewis-
tisch, zelfs niet de invloedrijke sovjet van Petro-
grad, en op het Pan-Russische Sovjetcongres in
den zomer van 1917 waren van de duizend negen-
tig afgevaardigden slechts honderd en vijf bolsje-
wist. Ook wilden de sovjets de macht niet aan zich
trekken, ofschoon Lenin zijn eisch: "Alle macht
aan de sovjets", liet steunen door tienduizenden
soldaten en matrozen, maar wel werkten zij samen
met de regeering, reeds met de eerste voorloopige
onder prins Lwov.
Lenin moest ze overnemen wegens de politieke
rol die zij speelden, omdat anders de constitu-
eerende vergadering de leiding in handen zou
krijgen, waarin de bolsjewisten op zijn hoogst
een onbelangrijke fractie zouden vormen, als zij
er al in vertegenwoordigd zouden zijn. Hierdoor
zou de revolutie alleen maar vertraagd zijn, want
de parlementaire democratie had geen toekomst
in Rusland. Lenin zag duidelijk in, dat daaren-
tegen de sovjets, geschapen door de Russische
arbeidersbeweging, een macht beteekenden en
zich als zoodanig reeds in de geschiedenis der Rus-
sische revolutie hadden doen kennen. Dat hij er
Marx bijhaalt, is voor hem vanzelfsprekend, maar
in principe hadden zij met het Marxisme niets te
maken. Toen hij echter de overeenstemming tus-
schen de sovjetrealiteit en de leer van Marx een-
maal had vastgelegd, begon hij ze te veroveren

116


om daardoor de staatsmacht in handen te krijgen.
Volgens hem was het sovjetstelsel de ware demo-
cratie, waarnevens hij dan de dictatuur van het
proletariaat eischte als overgangsstadium. "Wij
bolsjewisten", had hij reeds in Londen gezegd,
"zijn voor een democratie, zooals wij die noodig
hebben".
De dictatuur was noodig om het verzet der ver-
slagen klasse te breken en het volk op te voeden
tot communisme.
Wij moeten bij dit alles goed inzien, dat Lenin
zich allerminst hield aan de Marxistische dogma-
tiek. Hij ging uit van de grondgedachten van Marx
omtrent den klassenstrijd, de noodzaak der dicta-
tuur van het proletariaat en het bepaald worden
van den geestelijken bovenbouw door den maat-
schappelijken onderbouw. Verder deed hij, wat
hij noodig achtte en waartoe de omstandigheden
hem dwongen, waarbij hij dan telkens opnieuw
trachtte te bewijzen, dat wat hij deed, van
Marxistisch standpunt volkomen verantwoord
was. Hij was in de eerste plaats practicus en
tacticus.
Dat het hem gelukte de macht in handen te
krijgen, is te verklaren uit zijn zuivere kijk op de
Russische verhoudingen tijdens de ineenstorting
van het tszarisme. Alleen de socialisten konden
aan de macht komen en van dezen alleen de door-
tastenden, de fanatici; en dit waren de bolsjewis-

117


ten. Na 1863, het jaar van den door Herzen en
Bakunin begunstigden, maar totaal mislukten
Poolschen opstand, zijn er in Rusland drie poli-
tieke stroomingen zuiver te onderscheiden en wel:
de conservatieven, de liberalen en de socialisten.
De conservatieven ontwikkelen zich geleidelijk
tot reactionnairen, die nog slechts één doel kenden
n.l. alle verbeteringen tegen houden. Het behoeft
geen betoog, dat zij zeker niet in staat waren om
in 1917 de regeering in handen te nemen; tegen
hen toch richtte zich de revolutie in de eerste
plaats.
De liberalen waren op het Westen georiënteerd;
in hun staatsconceptie komt de staat op een peil
te staan, dat in strijd is met de Russische staats-
idee, aan welke het tszarisme eerder beantwoordt,
dan het Westersche parlementarisme met zijn
mechanisch karakter, overheersching van het ge-
tal, verdeeldheid en zakelijkheid. De liberalen
wilden van Europa juist dat overnemen, wat voor
Rusland het minst geschikt is. Voor den Rus is de
gemeenschap het belangrijkste en niet de indivi-
du, terwijl het parlementarisme juist het indivi-
dueele en daardoor de verdeeldheid beklemtoont.
Zoodoende bleven slechts de socialisten over en
van hen waren de communisten degenen, wier
doelstelling het meest in overeenstemming was
met de ziel van Rusland.
Wij moeten hierbij in het oog houden, dat Lenin

118


sinds jaren zijn plan voor de machtsovername
volkomen gereed had; reeds in 1900 had hij te
München zijn program van actie opgesteld, waar-
in vervat was de vorming van een "ijzeren kader
van beroepsrevolutionairen". Volgens hem ver-
giste men zich door te meenen, dat het politieke
klassebewustzijn ontwikkeld kan worden uit den
economischen strijd; het moest van buiten af wor-
den aangebracht.
Dit Münchensche plan heeft hij in 1917 uitgevoerd;
niemand anders was er, die een plan had; de demo-
cratische conferentie in Sept. 1917 kon zelfs niet
tot een besluit komen omtrent den regeeringsvorm.
Voor Lenin was de regeeringsvorm geen vraag,
alleen hoe de macht te veroveren.
Waar het in hoofdzaak om ging, was de steun
der boeren, die in het geheel niet bolsjewistisch
waren. Hij zag duidelijk in, dat het zonder de boe-
ren niet gaan zou, omdat deze volgens hem de ziel
van Rusland zijn, zooals Leo Tolstoi voor hem de
volmaakte Russische boer was. Op het boeren-
congres speelde hij open kaart: "jullie kunt onze
regeering omverwerpen", zei hij tot hen, "maar
zonder ons kunnen jullie niet regeeren". En waar
hij bovendien den boeren den grond liet, waren
zij op zijn hand. Hij heeft ze overbluft met zijn
open spel, gepaard met zijn Real-politiek i.z. den
grond, een politiek, welke hij niet meende, maar
die hij toen voeren moest. Met dat al (Rosa Lu-

119


xemburg heeft zijn handelwijze in dit opzicht
scherp becritiseerd) stimuleerde hij zoodoende
den bezitshonger der boeren en handelde in strijd
met het socialisme, zooals hij dat beleed. Het harde
optreden van Stalin later bij de groote agrarische
hervormingen is goeddeels een gevolg van Lenins
aanvankelijk optreden. Maar, zooals reeds gezegd,
was hij ertoe gedwongen om te voorkomen, dat de
boeren storm liepen tegen zijn dictatuur, die alles
behalve op de meerderheid steunde, zelfs niet op
een groote minderheid. Hij wilde, hoe dan ook,
zijn regeering handhaven, niet uit eigenbaat, maar
omdat hij wist dat zonder hem voorloopig elke
regeering onmogelijk was. Wel had hij kans ge-
zien zijn wil te doen zegevieren in de groote
steden op de beslissende momenten, dank zij zijn
aanhang onder de arbeiders en een deel van het
leger en de vloot en bovendien doordat hij zoo-
veel mogelijk een schrikbewind voerde tegen de
vroegere heerschende klasse. Ook werkte hij met
prachtige leuzen, zooals:
"Het is tijd om den oorlog te beëindigen";
"Brood, vrede, vrijheid";
"Er zijn maar twee klassen";
"Wie niet voor ons is, is tegen ons".
De bovengenoemde klassen waren adel en bour-
geoisie eenerzijds en boeren en arbeiders (samen
gequalificeerd als het proletariaat) anderzijds.
Terwijl hij de terreur uitoefende tegen de vroe-

120


gere machthebbers, joeg hij de boeren de schrik
op het lijf door ze aan het verstand te brengen,
dat de val van zijn regeering het einde van hun
grondbezit zou zijn; maar hij verzweeg natuurlijk
dat hij dit zelf evenmin wilde handhaven. Hij kon
niet anders handelen, want de chaos dreigde in het
reuzenrijk, waarin leger, vloot en boeren ver-
liepen tot moord, doodslag en plundering.
Om te beginnen moest orde worden geschapen,
het koste wat het wilde; en de eenige, die dit kon,
was Lenin, die wel te beslissen had over het doel,
dat hij zich fanatiek stelde, maar niet over de
wegen en middelen. Vandaar dat zijn practische
politiek een toonbeeld was van voortdurende tac-
tiekveranderingen, van genadeloos toeslaan, af-
gewisseld door toegeven, altijd met hetzelfde doel:
Rusland een nieuw staatkundig geloof te schen-
ken. Tegelijkertijd vestigde hij het staatsgezag
opnieuw volgens het principe der Moscovitische
tszaren en van Peter, dat ieder staatsdienst-
plichtig behoort te zijn. Maar doordat hij een
nieuw geloof wilde brengen, was hij ook veel
eenzijdiger dan Peter, wat een voordeel is voor
den practischen politicus, aangezien eenzijdigheid
een geweldige macht is.
Ook Peter was eenzijdig in zijn bewondering voor
de Europeesche cultuur, maar hij was minder on-
verdraagzaam dan Lenin, die iedereen haatte en
vervloekte, die zijn plannen in den weg stond of

121


het historisch materialisme niet aannam, zooals
hij dat interpreteerde. In dit opzicht is hij typisch
Russisch: "Wij gaan altijd tot het uiterste" (Dosto-
jewski). Omdat hij realpoliticus was, speelde hij
open kaart tegen de boeren, en omdat hij star dog-
matisch was, bedroog hij ze tegelijkertijd.
Wij herhalen nogmaals, dat hij niet anders kon
doen; hij moest het uitgemergelde, onderdrukte,
verslaafde en uiteenvallende Russische volk tot
activiteit en eenheid brengen en dus moest hij het
een nieuw geloof geven, een geloof, dat tevens
Europeesch moest zijn. Dit kon slechts het Marxis-
me wezen.
Het christelijke geloof van het Westen is ondeug-
delijk voor den Rus en tevens niet in staat hem te
activeeren in de spheer van het materieele, terwijl
hij juist op dit terrein een geloof noodig had en
bovendien realisme, daar de groote massa in
lethargie verzonken was, evenals ten tijde van
Peter en Iwan den Verschrikkelijken. Rusland
heeft voortdurend de neiging om te verstarren,
doordat het in wezen niet actief is op het gebied
der werkelijkheid, waarnaar zijn diepste belang-
stelling niet heengaat.
Ten tijde van Nicolaas waren de idealisten op-
gekomen, die onder invloed stonden van Schelling
en Hegel, zooals bijkans geheel Europa, maar die
niet bij machte waren om het volk tot activiteit
te brengen. Dit konden slechts de realisten (sinds

122


1860), die den invloed ondergingen der links-
Hegelianen, materialisten. Engelsche empiristen
en naturalisten, en uit wier midden zich de ver-
schillende socialistische bewegingen ontwikkeld
hebben, die tenslotte haar hoogste en definitieve
stootkracht bereikten in het bolsjewisme.
En wanneer aanmerking gemaakt wordt op de
met het bolsjewisme samengaande terreur, dan
moet men daarbij bedenken, dat in Rusland elke
groote hervorming terroristisch en dictatoriaal is
doorgevoerd. Het is interessant hierbij te denken
aan wat Iwan de Verschrikkelijke antwoordde,
toen de Hollandsche gezant hem vroeg, waarom
hij zoo schrikwekkend optrad. "Zeg dien domkop"
(de Hollandsche gezant!), zei hij tot den tolk, "dat
hij de Russen niet kent". En deze woorden gelden
nog steeds voor de meeste critici van Rusland,
maar ook voor die Europeesche communisten, die
alles wat in Rusland gedaan wordt (en wij denken
hierbij niet in de eerste plaats aan de terreur)
klakkeloos willen toepassen in de Europeesche
landen.

Waarom verloor Herzen, aanhanger van Proudhon,
zijn aanhang? Waarom kon het Bakoenisme niet
zegevieren en waarom wel het Marxisme? Omdat
dit uitging van de verovering van de staatsmacht
en van een absoluut staatsgezag, waaraan de Rus
gewend was en waarin hij geloofde. En omdat

123


Lenin in het Marxisme geloofde, kon hij de macht
grijpen, Rusland weer overeind zetten en tot op-
bouw brengen. En omdat hij fanatiek geloofde,
ging hij tot de terreur over, welke hij verdedigde
met de woorden: "Als wij moeten wachten tot de
menschen rijp zijn voor socialisme, moeten wij nog
500 jaar wachten".
Zoo redeneerde ook Karel de Groote, toen hij de
volkeren gelukkig wilde maken met het christen-
dom, en zoo redeneerde ook Peter, die, evenals
Lenin, verwachtte, dat Rusland aan den spits der
volkeren zou komen te staan: "inhalen en voorbij-
streven".
Peter en Lenin wilden beiden een sprong maken,
de evolutie forceeren; dit echter is slechts in zoo-
verre mogelijk als een volk rijp is voor het nieuwe.
Het is een algemeen verschijnsel, dat revolution-
naire leiders in hun idealisme te ver grijpen,
waardoor zij een gemakkelijke prooi zijn voor
critiek. De critici echter mogen bedenken, dat een
revolutie een tot een explosie versnelde evolutie
is, en dat zij veroorzaakt wordt door hen, die de
evolutie tegenhouden. Het is onder deze lieden
gewoonte met nadruk te spreken over de noodzaak
der geleidelijkheid van het evolutieproces, en zij
doen dit veelal, wanneer zij den pas markeeren.
Een groot apostel der geleidelijkheid was de zeer
reactionnaire Russische keizer Nicolaas I, die
daardoor er ijverig aan medegeholpen heeft, dat

124


zijn nazaat en naamgenoot zijn troon en leven ver-
loor. De reactionnairen maken revoluties nood-
zakelijk.
Wanneer een volk voorwaarts wil en de regeering
het tegenhoudt, scheidt zij zich van het volk af en
is dus geen werkelijke regeering meer maar vijand
des volks, die op zekeren dag door haar vijand
verslagen zal worden.
Zoo geschiedde het ook in Rusland, waar het volk
tenslotte de regeering wegvaagde; het volk, niet
Lenin. zelfs niet de bolsjewisten. Lenin heeft de
revolutie slechts in handen genomen, en hij was
de eenige, die het kon doen, hij en niemand anders,
ook niet een der andere kopstukken van de bolsje-
wistische partij.
Hij begon niet o.a. brood, vrede en vrijheid te be-
looven, maar het volk kreeg den afschrikwek-
kendsten hongersnood, dien het ooit gekend had,
en daarenboven burgeroorlogen, oorlog niet Polen,
terreur en dictatuur.
Tijdens de oorlogen verzachtte hij de terreur en
nam hulp aan van ieder, die zich onder zijn vaan-
del schaarde voor de zaak van "het heilige Rus-
land". Zelfs de adel gaf aan zijn oproep gehoor.
Maar daarna hervatte hij de terreur weer en nu
niet meer uitsluitend tegen de heerschende klasse
uit den tijd van het tszarisme, maar tegen alle
"verraders", evenals ten tijde van Iwan den Ver-
schrikkelijken.

125


Hij wilde het volk gelukkig maken door het, zoo
noodig gewelddadig, te bekeeren tot zijn Marxis-
tisch geloof en tevens tot belangstelling voor het
materieele leven. Met het oog hierop wilde hij
het land industrialiseeren en, evenals Peter, in
versneld tempo, maar in het kader van een socia-
listische ordening, waardoor hij hoopte het volk
tot socialisme op te voeden. Daarom verbood hij
de propaganda voor elk ander stelsel en de ver-
kondiging van andere denkbeelden dan de zijne.
Zijn dictatuur vertoonde derhalve soortgelijke
trekken als het absolutisme der tszaren, maar riep
een nog omvangrijker bureaucratie in het leven,
waarvan hij wel erg schrok, maar die hij niet in
staat was op te heffen (eerst Stalin heeft hierin
verandering gebracht); maar de inhoud van zijn
dictatuur was een andere dan die van de keizer-
lijke autocraten na Peter. Lenin wilde n.l. vrijheid
en welvaart brengen en een einde maken aan alle
uitbuiting en ellende, terwijl de autocratie alleen
streefde naar handhaving van het "door God ge-
wilde absolutisme der Romanofs". De inhoud van
zijn dictatuur is dus positief, de andere negatief,
en Paul Miljoukov heeft gelijk, als hij zegt, dat
Lenin voortbouwde op den soliden grond der goede
oude autocratische traditie, maar hij ziet over het
hoofd, dat zij in den grond der zaak principieel
verschilden. Miljoukov, gewezen leider der Ka-
detten, destijds lid van de regeering van prins

126


Lwov, begrijpt Lenin niet en evenmin, dat hij zelf
minder Russisch is dan Lenin, Rusland minder
zuiver ziet en daardoor bereid is Europa slaafs te
imiteeren.
Lenin was een noodlot. Hij deed, wat er op het
moment der ineenstorting gedaan moest worden:
den staat grijpen en de eenheid herstellen; hier-
door redde hij het Russische volk van zelfvernie-
tiging en chaos, gedragen door zijn harstochtelijk
geloof in het historisch materialisme. Maar juist
daardoor kon hij de vrijheid niet brengen.
Van zijn beloften: brood, vrede en vrijheid, heeft
hij slechts de tweede vervuld, maar desondanks
hield hij de macht in handen. De losbarstende
haat richtte hij in de terreur, en de vrijkomende
energie op de economische opbouw.

Elke revolutie begint met afbreken en vernieti-
gen; eerst daaruit komt de phase van den opbouw,
welke door Lenin echter uitsluitend in materialis-
tische richting gestuwd werd; aan werkelijke cul-
tureele opbouw kwam hij niet toe. Een "volk van
machinisten" (zoo betitelt Dimitri Karamasof de
Amerikanen) wilde hij van de Russen maken;
techniek, altijd weer techniek was zijn ideaal, en
dit ideaal heeft jarenlang na zijn dood stand ge-
houden.
Het is uitstekend, dat getracht wordt de welvaart
van een volk te vergrooten, en wij willen datgene,

127


wat de revolutie op materieel gebied bereikt heeft,
niet verkleinen, maar dit verhindert ons niet erop
te wijzen, dat het principieel fout is, wanneer het
geheele cultuurvraagstuk behandeld wordt van-
uit het Marxistische standpunt, omdat cultuur en
vrijheid identiek zijn, en het cultureele het mate-
rieele te boven gaat.
Wat helpt het, of men den Dnjeprostroj en Magni-
togorsk bouwt en andere industrieele reuzenwer-
ken, en tegelijkertijd de "ideëele bovenbouw" in
den zin van werkelijke cultuur verwaarloost. Na-
tuurlijk erkennen wij volmondig, dat Lenin om
te beginnen alle aandacht moest concentreeren
op den "materieelen onderbouw", dat hij van on-
deraf moest beginnen, nieuwe economische grond-
slagen moest leggen voor de samenleving; maar wij
zien tevens dat zijn fanatisme hem dit deed stellen
in een absoluut licht.
Gedurende de regeering van Stalin is hierin ten
koste van veel strijd en ontzaggelijke offers ver-
andering gekomen, want tenslotte laat een volk
zich zijn ziel niet ontnemen.
Tijdens de ineenstorting was het Marxisme bij-
zonder goed bruikbaar, vooral op de wijze waarop
Lenin het hanteerde, waardoor hij in staat was de
revolutie voorloopig te ordenen. Toen dit geschied
was, had hij zijn taak volbracht en stierf. Zijn laat-
ste grootsche daad was de afkondiging van de Nep
in den zomer van 1921. Wij noemen deze daad

128


grootsch, omdat zij getuigt van Lenins grootsche
karakter. Openlijk erkende hij op den verkeerden
weg te zijn en wij moeten een dergelijke eerlijk-
heid niet onderschatten bij een man, die alle
macht in handen heeft; gemeenlijk zijn dictaturen
niet de meest aangewezen figuren om openlijk hun
fouten te erkennen, maar Lenin was een Rus, en
wij herinneren in dit verband aan Iwan den Ver-
schrikkelijken.
"De ondervinding toont aan", zei Lenin, "dat de
onmiddellijke overgang naar zuiver socialistische
vormen onze kracht te boven gaat .... De boer
wenscht de verhoudingen, welke ten onzent ont-
staan zijn, niet langer te dulden .... wij moeten
rekening houden met den wil van de enorme volks-
massa's".
De orthodoxe bolsjewisten namen hem dezen om-
zwaai kwalijk, maar zijn kort daarna intredende
laatste en zeer zware ziekte, gepaard met zijn per-
soonlijk overwicht, voorkwam ernstige uiteenzet-
tingen. Weliswaar was het niet voor het eerst, dat
Lenin van tactiek veranderde, maar thans, na men
meende, dat de socialistische aera begonnen was,
viel het sommigen orthodoxen uiterst moeilijk hem
te volgen.
Lenin was een groot tacticus, veel meer dan theo-
reticus, en zijn inzicht in de reëele omstandigheden
was uiterst scherp. Toen hij verkondigde: "Wij
hebben ons vergist", zag hij dan ook juist.

129


De Nep was een schuchtere poging om tot herstel
der vrijheid te komen op alle gebieden, maar op
het gebied van de vrijheid des woords heeft zij
nooit eenige werkelijke beteekenis gehad. Wel
had hij destijds volstrekte persvrijheid toegezegd,
maar dit decreet heeft volgens Boris Souvarine
alleen de waarde van een museumstuk. Lenin be-
loofde, wat hij niet geven kon, want hij kon de vrij-
heid des woords evenmin erkennen, als welke
wereldlijke of kerkelijke dogmatische organisatie
ook, ofschoon hij wist, dat deze vrijheid, en niet
slechts deze, maar de vrijheid noodig is.
Slechts een enkele maal keerde hij een eindje
terug op zijn weg, zooals toen hij het blaadje
"Armoede" bestemde voor vrije critiek, waarom-
trent men zich overigens geen overdreven voor-
stellingen moet maken. Hij zocht slechts een weg
om op eenigerlei wijze de stem van het land te
hooren, maar durfde niet ver te gaan uit angst,
dat zijn leer al te scherp zou worden aangetast.
Hij staat hierin allerminst alleen, want geen
enkele fanatiek geloovige aanvaardt een ernstige
aantasting van zijn overtuiging, en zal, zoolang
hij er de macht toe heeft, de ongeloovigen te vuur
en te zwaard vervolgen en verdelgen.
De ontwikkeling van de bolsjewistische partij
vertoont analoge trekken met die der roomsche
kerk. Aanvankelijk was de partij, evenals de kerk,
democratisch in den gewonen zin des woords,

130


maar in de praktijk hebben beide in haar geloofs-
ijver de macht zoodanig georganiseerd, dat deze
in handen kwam van een oligarchie (de benaming
is van Lenin), die ervoor waakt, dat de dogmatiek
zuiver d.w.z. zooals zij haar interpreteert door
de geloovigen wordt nageleefd en dat deze ervoor
waken, dat geen ongeloovige iets doet of inbrengt
tegen de alleenzaligmakende leer en haar prak-
tijk. Zoolang de roomsche kerk er de macht toe
bezat, heeft zij te vuur en te zwaard het geloof
verbreid en verdedigd, evenals de "kerk" der
bolsjewisten.
Lenin heeft nooit iets anders verkondigd dan de
noodzaak der machtsuitoefening, dictatoriaal,
oligarchisch, zonder erkenning van gewetens-
vrijheid, met verkrachting van de democratische
principes. "Wij staan noch vrijheid, noch gelijk-
heid, noch arbeidersdemocratie toe, wanneer zij
strijdig zijn met de belangen van de bevrijding
van den arbeid". Hij aarzelde dan ook niet om
aan de arbeiders een ander stemrecht toe te ken-
nen dan aan de boeren; volgens hem was de stem
van een arbeider n.l. evenveel waard als meer-
dere boerenstemmen. Het behoeft ons niet te ver-
wonderen, dat hierop in het Westen de noodige
critiek geleverd is; wij immers hebben het
systeem van het meervoudig stemrecht sinds lang
overwonnen. Maar de critici vergeten op te mer-
ken, dat er in werkelijkheid in Rusland een aan-

131


merkelijk verschil was in politieke ontwikkeling
tusschen de arbeiders en de boeren, welk verschil
door Lenin in de praktijk tot gelding kwam. Even-
goed als het onjuist is om, zooals de communisten
veelal doen, de Russische maatstaven aan te leg-
gen bij de beoordeeling van Westersche toestan-
den, is het verkeerd, wanneer wij Rusland beoor-
deelen krachtens onze eigen maatstaven. Er wordt
bij dit alles een gelijkheid verondersteld, die er
niet is.
Lenin stond voor de taak het Russische volk een
nieuwe ordening te geven en hoe zeer hij ook
onder invloed van het Westen stond, toch zag hij
niet over het hoofd, dat een eeuwenlange politieke
onmondigheid zijn volk ongeschikt maakte voor
toepassing van beginselen welke politieke mon-
digheid veronderstellen. Vergeten wij bovendien
niet, dat hij uitging van een theorie, welke de
Westersche sociaal-economische en politieke be-
ginselen ontkent; de leer, die de Russische dic-
tator in zijn land toepaste, staat, ofschoon af-
komstig uit het Westen, vijandig tegenover dit-
zelfde Westen, wat dan geheel in overeenstem-
ming is met de principieel afwijzende houding
der Russen tegenover Europa.
Om de particuliere uitbuiting te vernietigen was
Lenin bereid elke vrijheid, alle gelijkheid en de-
mocratie te doen verdwijnen en zooals de Webbs
zeggen, bereid om door meren van bloed te waden.

132


Hij bouwde dan ook het sovjetstelsel op, op zoo-
danige wijze, dat de partij alles te zeggen heeft
in het systeem en binnen de partij de leiders,
wat in Lenins geval hierop neerkwam, dat hij
persoonlijk alles te zeggen had, welke praktijk
door Stalin is overgenomen.
Het Sovjetstelsel was zeer zeker geschikt om een
democratischen staat op te bouwen, maar in de
combinatie van democratie en dictatuur delfde de
eerste het onderspit. Eerst werden de boeren weg-
gedrongen, daarna de niet-bolsjewistische arbei-
ders en tenslotte alle arbeiders in dier voege, dat
de partijambtenaren en de bureaux alles te zeggen
hadden en van dezen ten laatste alleen de hoogste
partijfunctionarissen in enkele bureaux.
Zoodoende belandde Lenin in de oligarchie, wat
hij openlijk erkende; hij werd "paus" en regeerde
met zijn concilie van "kardinalen".
De positie welke hij innam, was geheel in over-
eenstemming met zijn Caesaristisch karakter, en
dit, gevoegd bij het feit, dat hij het proletariaat
niet in staat achtte om de economische wetenschap
en de techniek te scheppen, waarbij hij opmerkte,
dat het socialisme niet ontstaan is in de hoofden
der proletariërs, maar in die van burgerlijke in-
tellectueelen, moest wel leiden tot de oligarchische,
terroristische dictatuur, toen hij het socialisme
stormenderhand wilde brengen. En het viel hem
des te gemakkelijker, daar Rusland dit alles reeds

133


gekend had; we denken hierbij aan Iwan en Peter,
elk met hun handvol raadgevers. En had ook de
autocratie na Peter niet altijd met slechts enkele
vertrouwden gewerkt?
De schrikbarende gevolgen van zijn poging waren
de voltooiing der economische ineenstorting en de
afgrijselijke hongersnood, die hem tot de Nep
dwongen.
"De dictatuur van het proletariaat beteekent, dat
het proletariaat der groote steden en der indu-
strieele centra zich nog nooit in een zoo ver-
schrikkelijke toestand heeft bevonden, als thans".
"De dictatuur van het proletariaat heeft aan
de heerschende klasse, het proletariaat, offers,
leed en ellende gekost zonder voorbeeld in de
geschiedenis".
Dit alles zegt hij openlijk en concludeert tevens,
dat het eenige redmiddel is: toespitsing van de
politieke macht en centralisatie. Desondanks blijft
hij spreken over de dictatuur van het proletariaat,
waarbij het opmerking verdient, dat Trotzki het
Leninistisch systeem reeds jaren vóór de revolutie
betiteld had als dictatuur over het proletariaat.
Het concrete proletariaat had voor Lenin geen
waarde, omdat de levende mensch waardeloos
voor hem was; hij was een menschenverachter,
een eigenschap, welke hij deelt met de meeste
groote heerschers. Hij werkte dan ook niet voor
de bestaande menschen, noch voor het bestaande

134


proletariaat, maar voor de verwerkelijking van
een idee, wat deze ook kosten mocht: "Al moet
drievierden der menschheid ondergaan, als dan
het resteerende eenvierde maar communist is".
Stalin heeft het karakter van Lenins systeem er-
kend in zijn werk "Leninisme", waar hij zegt: "In
de Sovjet-Unie, het land waar de dictatuur van
het proletariaat van kracht is, wordt nooit een
belangrijk politiek of organisatorisch probleem
beslist door onze sovjets en andere massaorgani-
saties zonder directieven van onze partij. In dezen
zin kunnen wij zeggen, dat de dictatuur van het
proletariaat in wezen de dictatuur van de partij
is, welke het proletariaat feitelijk leidt".
Hij had hieraan kunnen toevoegen dat binnen de
partij de leiding oligarchisch is toegespitst, maar
wij begrijpen, dat hij deze toevoeging wegliet.
De partij bezet pracktisch in alle organisaties en
bedrijven de sleutelposities, en voor de partijle-
den geldt ondermeer, dat zij onvoorwaardelijke
instemming betuigen met de generale lijn en dat
zij volstrekt gehoorzamen aan alle orders en
nimmer discussieeren over kwesties, waaromtrent
door de partijleiding een bindend besluit genomen
is. Wanneer wij dit alles bedenken, kan men ons
niet euvel duiden, wanneer wij de term "dictatuur
van het proletariaat" aanvechtbaar achten.
Lenin heeft een nieuwe "kerk" gesteld aan het
hoofd der Russische samenleving; vandaar dat de

135


Webbs den Sovjetstaat een creedocratie noemen,
de autocratie van een geloof. En het is interessant
hierbij te denken aan Dostojewski's uitspraak,
dat het socialisme van den anderen kant begint.

Peter had geen gelijkwaardige opvolgers en kon
deze niet hebben, omdat hij boven zijn tijdge-
nooten ver uitstak, een revolutionnair was en een
zeer groote uitzondering, zoodat zijn opvolgers
ver beneden hem bleven. Zij begrepen hem niet
en konden dus niet in zijn lijn verder bouwen;
wel braken zij af, terwijl zij de fouten van Peter
lieten voortwoekeren: en tenslotte zagen zij niet
in, dat de Russische menigte een hang heeft naar
lethargie.
Zoo vertoonde Rusland tenslotte de Oblomovs en
Sachars en verstarde volkomen. Maar Peters werk
was te machtig geweest en had te diep ingegrepen
in het Russische leven om spoorloos te kunnen ver-
dwijnen. De denkbeelden van den tszar-arbeider,
die trotsch was op het eelt in zijn handen, kwamen
weer boven onder de arbeiders, toen de tszaren
hun grooten voorganger verzaakten.
Peter had het volk niet het geloof kunnen geven
in zijn werk, dat slechts enkelen begrepen; de bo-
jaren, de kerk, het volk huiverden voor den gewel-
denaar, dien men gehoorzaamde, omdat hij de tszar
was, zij het onwillig en vreezende voor Gods toorn.
Toen hij stierf, ging een zucht van verlichting

136


door het Russische volk, dat weer terugkeerde tot
het oude beproefde, het mystieke. Maar Peter was
de groote zaaier geweest en wat hij gezaaid had
zou eenmaal opkomen.
Dit geschiedde, toen Lenin Peters werk weer op-
nam met het doel het in den kortst mogelijken
tijd te voltooien om de definitieve ineenstorting
te voorkomen. Met zijn volle energie wierp hij
zich op de materieele zijde van het probleem,
waarvoor hij gesteld was, sloeg door tot een ui-
terste eenzijdigheid, maar handelde inmiddels ge-
heel in de lijn van Peter. Doordat hij vrijwel niets
anders zag dan de materieele zijde der samen-
leving, heeft hij echter de cultuurtraditie ernstiger
onderbroken dan Peter.
Laten wij hierbij niet over het hoofd zien, dat
Peter zelf de storm was, die door Rusland daverde,
terwijl Lenin kwam in den storm en dezen moest
bezweren. En terwijl Peter zijn wil kon opleggen,
omdat hij de tszar aller Russen was, voor wien
zelfs de bojaren zich ter aarde wierpen, moest
Lenin het ontredderde volk omkoopen door beloften
en tijdelijke concessies en tegelijkertijd alles
op een kaart zetten: de wederopbouw in socialis-
tischen vorm, waarin hij geloofde het Russische
volk de sociale waarheid te brengen. Maar naar
deze waarheid zocht en zoekt het Russische volk
sinds eeuwen, overtuigd dat zij bestaat als trans-
cendent criterium. Lenins opvatting omtrent haar

137


was niet in overeenstemming met wat dienaangaan-
de leeft in de Russische ziel: daardoor mislukte 
zijn poging. Hélène Iswolsky zegt, dat alle maat-
regelen der communisten, welke beoogden dit 
transcendente karakter geweld aan te doen, mis-
lukt zijn.
Lenin zette zich ertoe Peters werk te voltooien, 
het volk te dwingen zich te hervormen, maar door 
de eenzijdigheid, waarmede hij te werk ging, riep 
hij zelf de reactie op.
Niets gaat op in een eenzijdigheid: wel is zij een 
groote macht, maar onhoudbaar, een inzicht, die 
zichzelf ontkent om dan te zamen met haar ont-
kenning op hooger plan tot eenheid te komen.
Deze ontkenning is reeds voorhanden als het Sta-
linisme, waarin het bolsjewisme van eenzijdig in-
ternationalisme gekomen is tot internationaal ge-
oriënteerd nationalisme, sinds Trotzki definitief 
door Stalin verslagen is, waarbij bet begrip vader-
land in eere hersteld is sinds 1934, zoodat de "pro-
letariers" van Rusland gestreden hebben tegen die 
van andere landen, niet om ze te bevrijden van het
juk der kapitalistische uitbuiters, maar om het 
Russische vaderland te beschermen. Bovendien 
eischte Stalin in 1931 eerbied voor alle compe-
tente mannen, zelfs als zij geen communisten wa-
ren. "Wie de zaak van het proletariaat dient, is 
een bolsjewist". Door het zoo te formuleeren ont-
nam hij het begrip bolsjewisme zijn oorspronke-

138


lijken dogmatischen inhoud. In verband hiermede
is kenmerkend de ontbinding van de vereeniging
der oude bolsjewisten, die alle regeeringsmaat-
regelen critiseerden naar hun orthodoxie. Deze 
vereeniging stond als een schim van het Leninis-
tisch verleden Stalin in den weg, en als goed leer-
ling van Lenin ruimt hij iedereen op, die zich 
verstout hem den voet dwars te zetten.
Hij democratiseerde het leven in het algemeen,
en door opheffing van het onderscheid tusschen 
burgers van proletarische en van niet proleta-
rische afkomst heeft hij het gevoel van ongelijk-
heid doen verdwijnen. Eigenlijk heeft hij in het 
algemeen met het determinisme gebroken, waardoor 
volgens Berdjajew het materialisme in het 
crisisstadium gekomen is.
Dit alles is afgedwongen door het Russische volk, 
dat het zuivere Marxisme niet kan accepteeren,
omdat het leeft uit het beginsel der liefde. Het 
is dan ook interessant te lezen, dat de oude revo-
lutionnair en groote schrijver Maxim Gorki zegt,
dat de leer van Marx, Lenin en Stalin essentieel
gegrondvest is op de menschenliefde.
Geheel onjuist is dit niet, voorzooverre zij bezield 
zijn door gerechtighheid en medelijden, maar hun
menschenliefde laat zich al te zeer gelden als ver-
nietigingswil. Het kan noodig zijn te vernietigen, 
zooals gebleken is in den strijd tegen Hitler, maar 
het vernietigen te verheffen tot een der hoofd-

139


principes der staatsordening, zooals vooral Lenin
deed (en zijn opvolger Stalin heeft zich ook in dit
opzicht geen slechte leerling betoond) is in strijd
met het beginsel der menschenliefde, dat toch het
allesbeheerschende van den Russischen staat dient
te zijn uit hoofde van den Russischen volksgeest.
Gorki tracht de zaak recht te praten door, spre-
kende over het Marxistisch-Leninistisch-Stalinis-
tisch humanisme te zeggen: "Dit humanisme geeft
aan het proletariaat het recht om zonder pardon te
strijden tegen het kapitalisme, te verwoesten en
te vernietigen de gehate grondslagen der burger-
lijke wereld". Maar hij kan hiermede niet wegre-
deneeren, dat in de opvatting der bolsjewisten
het vernietigen der grondslagen niet beteekent den
mensch bekeeren, maar door terreur den vorm
veranderen, desnoods buiten den mensch om. Dat
dit laatste een onmogelijkheid is, zien de huidige
heerschers blijkbaar in.
Wij bedoelen met het voorgaande niet de geheele
terreur der bolsjewisten af te keuren, omdat wij
weten, dat zij soms onvermijdelijk kan zijn om
het volk tot staan te brengen.
Napoleon heeft gezegd, dat alleen door terreur
de massa de revolutie begrijpt en inziet, dat er
een andere koers gevaren wordt; het volk is nu
eenmaal traag van begrip. Maar Lenin zette de
terreur voort om de vijfhonderd jaar over te slaan,

140


en Stalin om het Stalinisme te handhaven, maar
desondanks faalden zij.
De Russische boer heeft n.l. zijn eigen socialistische
opvatting van het eigendomsrecht, welke niets
gemeen heeft met Marxisime. Het gaat hem om het
rechtvaardig genot der goederen, hetgeen parti-
culier gebruiksrecht en eigendom niet uitsluit,
maar wel speculatie en arbeidsloos inkomen. In-
komen verkregen door het werk van eigen handen
acht hij rechtvaardig, en door den arbeid wordt
voor hem de eigendom gewijd. Daarom veroor-
deelde hij de grondbezitters en koelaki wier doen
en laten als zoodanig zondig was en dientenge-
volge was het voor de bolsjewisten niet moeilijk
om de boeren mee te krijgen in den strijd tegen de
agrarische uitbuiters, maar toen zij den grond-
eigendom totaal wilden afschaffen, liepen zij tegen
een muur. Het hielp hun hierbij niet, dat zij het
begrip koelaki buiten alle grenzen uitbreidden,
eeuwenlang hadden de boeren zich verzet tegen
bevoogding en gestreden voor hun zelfbeschik-
kingsrecht. Hoe zouden zij dan plotseling op grond
van een hun wezensvreemde ideologie tot prijs-
geving van hun inzichten en idealen te brengen
zijn.
Nu zal men misschien zeggen, dat door de indu-
strialisatie het contingent arbeiders zoo geweldig
is toegenomen, dat de boeren niet meer de eenige
zijn, die omtrent de begrippen van eigendom en

141


gebruiksrecht te beslissen hebben; maar dan ver-
geet men, dat de arbeidersmassa voor het over-
groote deel nog vrijwel onmiddellijk van de boeren
afstamt, want het platteland leverde de arbeiders
voor de industrialisatie, en daarom is ook in de
industriecentra de geest der boeren nog vaardig
over de menschen.
De opvatting omtrent de rechtvaardigheid van
het gebruiksrecht was dan ook de ideëele basis,
waarop de bolsjewisten de arbeiders tot het in
bezit nemen der fabrieken brachten.
Telkens weer heeft Stalin met deze geestesgesteld-
heid rekening moeten houden en zijn democrati-
seeringspolitiek is grootendeels door haar bepaald,
want ook hij is in hoofdzaak tacticus evenals Lenin.
Maar alle democratiseering ten spijt is van de
vrijheid van het denken en van het woord nog
steeds niet veel terecht gekomen.
Stalins verdienste voor de historie is gelegen in
zijn geweldige capaciteit om terug te wijken en
concessies te doen, hetgeen altijd geschiedt in naam
van het Leninisme. Aangezien dit echter geen leer-
stelsel is, maar een tactiek, komt Stalins Leninisme
hierop neer, dat hij zooveel mogelijk tracht krach-
tens de door Lenin aangegeven richtlijnen het
Russische leven verder te ontwikkelen. Ofschoon
dit alles nog voor Marxisme wordt uitgegeven,
is er van het zuivere Marxisme in het Stalinisme
weinig overgebleven; eigenlijk is hij sinds jaren

142


bezig het te liquideeren in naam van Lenin. Vol-
gens de Amerikaansche Anna Louise Strong is
hij "een superieur analyticus van situaties, perso-
nen en tendenzen. Door dit analyseeren weet hij
op superieure wijze de wil van meerderen te com-
bineeren". Inmiddels moet begrepen worden, dat
hij het Marxisme, zij het dan eventueel op supe-
rieure wijze liquideert, maar tevens dat hij dit
moet doen.
Het Marxisme is n.l. als dialectisch materialisme
om te beginnen materialisme en een onvervalscht
geestesproduct van de tweede helft der XIXde
eeuw dus van die eeuw, waarin het zakelijke meer
en meer levensdoel werd. De ontzaggelijke ellende
welke het kapitalisme in de wereld geroepen had,
gepaard met een steeds volmaakter wordend pro-
ductieapparaat, dat meer en meer goederen en
banale mooiigheden op de markt wierp, had onder
de breede massa een honger doen ontstaan naar
materieel bezit, waarbij de arbeiders tengevolge
van hun bitteren strijd om het bestaan, aan niets
anders meer konden denken, al was deze strijd in
de oogen hunner leiders dan ook meer n.l. een
strijd om rechtvaardigheid. Dientengevolge werd
de hebberigheid een algemeene kwaal, waarmede,
niet slechts de zoogenaamde bourgeoisie, maar alle
klassen bezocht werden. Het leven der menschen
ging op in het zakelijke; allen zochten daarin hun
zelfverwezenlijking. Dit heeft Marx niet begrepen

143


en daardoor stonden zijn navolgers en zijn vele
napraters machteloos tegenover fascisme en na-
zisme, die beide een bovenzakelijk doel stelden.
De enorme belangstelling, welke deze stroomingen
wisten te wekken, is een der symptomen van het
tanen der belangstelling in de economische zijde
des levens; de Europeesche volkeren komen tot
het inzicht, dat het economische als levensdoel
geen vervulling geeft.
Het zakelijke is middel, dient dit althans te zijn,
want de waarheid des menschen is de geest, wes-
halve hij zijn levensvervulling slechts vinden kan
in de geestelijke spheer. Ondanks alle strijd, die
er op economisch gebied gestreden werd, ontbrak
in Europa de waarachtige bezieling, aangezien
het economische nooit bezielend werken kan. Van-
daar de mislukking der Marxistische propaganda,
die het zelfs tegen de schijnidealen van fascisme
en nazisme moest afleggen.
Wij verwijten den arbeiders en hun leiders niets;
de menigte leert traag en alleen proefondervin-
delijk.
Zoo is het verklaarbaar, dat datgene wat in de
dagen van Marx een illusie kon zijn voor de uit-
gemergelde en verhongerde arbeiders, op den duur
zijn aantrekkingskracht verliezen moest, juist
omdat, naarmate de economische nood kleiner en
het zakelijke dus minder dringend werd, althans
voorzoover het noodig was voor het naakte be-

144


staan, de behoefte aan het onzakelijk grooter werd.
"De mensch kan bij brood alleen niet leven".
Nu is voor den gemiddelden burgerman, ongeacht
milieu en stand, het onzakelijke tamelijk opper-
vlakkig en zeer zeker aan den geest in werkelijk-
heid niet toe; maar hij is nooit geheel van de idee
verlaten en heeft zoodoende ook altijd behoefte
aan een ideaal in den gangbaren zin des woords.
En daarvoor was de inhoud van het communisme
en socialisme der Marxistische partij te alle-
daagsch.
Wij ontkennen niet de geweldige beteekenis, die
de Marxistische beweging gehad heeft voor de
arbeiders; ook niet, dat juist deze beweging er
onnoemelijk veel toe heeft bijgedragen om de ar-
beiders de oogen te doen opheffen naar het licht.
Maar daarnevens willen wij vaststellen, dat juist
door zijn materialisme het Marxisme zich uitscha-
kelde, al bleef het waarde behouden als strijd-
methode.
Groot is de verdienste van Karl Marx, niet alleen
voor de arbeiders, maar voor de menschheid in
haar geheel, omdat en voorzooverre hij het zake-
lijke ophief boven de individueele spheer en de
gemeenschapsidee verkondigde in de wereld van
het zakelijke en daardoor het materialisme in prin-
cipe ophief tot cultuur op dialectische wijze, al
was zijn dialectiek dan ook een van den buiten-
kant.

145


Dank zij vooral Marx, drong tot Europa het besef
door, dat de "triomphtocht der welvaart" over
de lichamen der ellendigen en verstootenen ging,
waardoor het tot bezinning kwam, tot het inzicht,
dat de maatschappelijke verhoudingen menschelijk
dienen te zijn. Inzoverre is Europa gekomen tot
de aanvankelijke ontkenning der hebzucht, al is
dit inzicht in vele kringen nog bijster oppervlakkig.

Marx' dialectiek tast het wezen der samenleving
niet aan in zijn diepste werkelijkheid maar be-
paalde zich tot den buitenkant. Juist aan zijn fou-
ten echter ontleende het Marxisme zijn groote
stootkracht, maar het gaat er ook aan onder. Niet
toevallig geraakt het dogmatisch Marxisme in dis-
crediet; het heeft zich overleefd.
De samenleving is thans bezig zich juist innerlijk
te bekeeren, het zakelijke wezenlijk te ontkennen,
en dit is de ondergang der burgerlijke samen-
leving.

De leer van Marx is en kon slechts ontstaan in een
burgerlijke wereld. Dit echter was de Russische
nu juist niet. Wij wezen er reeds op, dat de Rus-
sische koopman zijn rijkdom in den grond der
zaak als zonde beschouwde, en dat de bourgeoisie
veracht werd. De industrieën waren er, voor
zooverre geen staatsbedrijven, goeddeels in handen
van den landadel. En ook het Russische proleta-
riaat was niet burgerlijk.

146


Nooit heeft het zakelijke, in den zin van burger-
lijke, element een rol van beteekenis gespeeld in
Rusland. Wel waren er gilden, maar zij hadden
geen invloed, zooals de stad in het algemeen geen
invloed had. Natuurlijk kende het land handel van
oudsher, maar desondanks ontwikkelden de steden
zich niet tot machtscentra.
De vorsten steunden ook niet op de steden bij hun
pogingen tot centralisatie, maar op de kleine
grondbezitters, den lagen adel en den goddelijken
glans, die hen omstraalde.
Als dan ook Lenin aan de macht gekomen, het
economisch moment tot hefboom en doelstelling
maakt, lijdt hij een échec. Het was noodig het
zakelijke als aanloop te nemen en als voorloopig
doel te stellen, maar als definitief doel is het on-
deugdelijk; daarvoor is het den Russen te wezens-
vreemd. Reeds in de XIXe eeuw immers zeggen zij
bij monde van Dostojewski en ondanks de auto-
cratie, dat zij met hun onafhankelijkheid van ma-
terieele welvaart een hoogere vrijheid hadden
dan de Europeanen. En ook wisten en weten zij,
dat de mensch slechts tot vrijheid komt in het
leven door te dienen.
Peter formuleerde dit inzicht in de woorden:
"Staatsdienst maakt vrij". Maar Lenins staats-
diensconceptie maakte niet vrij, al geloofde hij
dat dit geschieden zou, wanneer de staat zou zijn
afgestorven. Ook Marx heeft dit geloofd, want ook

147


voor hem was de staat niet anders dan de dwang-
organisatie der uitbuiters; en hij redeneerde, alsof
de economische uitbuiting en tyrannie de eenige
is.
Marx begreep den staat niet, voorzooverre hij staat
en heerschende klasse identificeerde en het pro-
letariaat opdroeg den staat te doen verdwijnen
om daardoor de klassen af te schaffen.
Al kan de staatsmacht in handen zijn van een
klasse, daarom zijn staat en klasse nog niet een en
hetzelfde. Zoodra een klasse de staatsmacht grijpt
en geheel of grootendeels ten eigen bate aanwendt,
tast zij den staat aan, wat onzedelijk is. Maar
wanneer Marx de dictatuur van het proletariaat
eischt, eischt ook hij den klassenstaat, ziet echter
de principieele onzedelijkheid ervan in en stelt
daarom als doel van dezen staat zichzelf en daar-
mede elken staat af te schaffen. Dat hij zoodoende
den chaos adviseerde, zag hij niet in. En Lenin,
die als trouw Marxist hetzelfde zich ten doel
stelde, kwam geheel averechts uit, wat vanzelf
spreekt, want hij wilde ordening en dus een Rus-
sischen staat.
De "vernietiging der kapitalistenklasse" is een
leuze en tevens een phrase, omdat in de kapitalis-
tenklasse in den zin van bourgeoisie weliswaar de
individueele hebberigheid en zakelijkheid aan-
schouwelijk wordt, maar deze qualiteiten deson-
danks geen monopolie zijn der bourgeoisie.

148


Lenin maakte het nog erger door in Rusland uit
te gaan van deze mentaliteit, ofschoon hij toch
in zoovele opzichten goed Russisch dacht en de
verschillen tusschen Rusland en Europa onder-
kende, waardoor zoo talrijke conflicten met Trotz-
ki ontstaan zijn voor de revolutie. Volgens Lenin
n.l. dacht Trotzki veel te Europeesch, weshalve
hij hem bij tijd en wijle uitschold voor een karak-
terloozen bombastischen phraseur. Inderdaad was
Trotzki veel te theoretisch en te Europeesch ge-
oriënteerd. Anderzijds echter moet men bedenken,
dat Lenins voortdurende tactiekveranderingen zijn
omgeving wel eens tot wanhoop brachten, al waren
er sommigen, die hem blindelings volgden, zooals
Stalin.
Met de woorden: "Marx kende den weg niet, dien
de revolutie gaan moet, want dezen kan men alleen
in de practijk leeren kennen", verdedigde Lenin
elke door hem bevolen daad. Maar inmiddels stond
hem voortdurend het ideaal voor oogen van een
geëlectrificeerd en geindustrialiseerd Rusland,
waarin welvaart voor allen heerschen zou. Dit
ideaal is niet het hoogste, dat de mensch koesteren
kan, al heeft het zijn verdienste, maar het groote
gevaar, dat eruit voortvloeide, was, dat het een
Russische bourgeoisie in het leven kon roepen,
een menschenslag, welks leven zou opgaan in za-
kelijkheid en streven naar rijkdom, een menschen-
slag, tevens, dat hard zou zijn, zooals de Euro-

149


peesche kapitalisten hard waren, toen zij Europa
industrialiseerden, daarbij geleid door de gedachte
van het algemeen belang.
Deze hardheid hebben wij gezien bij de uitvoe-
ring der vijfjarenplannen, waaraan duizenden en
duizenden zijn opgeofferd. En wanneer wij critiek
hebben op een zoo groote hardheid des levens,
dan moeten wij niet vergeten, dat wij toch ook
de overwinning bij Stalingrad mede aan haar te
danken hebben.
In 1935 schreef Solonewitch in de "Dernières Nou-
velles", dat de school des levens er harder was
dan in het ghetto of de Klondyke, en ook Stalin
heeft dit ervaren toen hij stuitte op de rauwheid,
waarmede de menschen met menschen omsprongen,
en zag, dat zij de dingen vaak hooger stelden
dan een menschenleven. Toen kwam hij tot inzicht,
dat het tijd werd zich te realiseereen, dat van alle
waardevolle dingen welke de wereld bezit, men-
schen het waardevolst zijn.
Sindsdien dateert de groote omzwaai in de ont-
wikkeling van Rusland, de terugkeer tot de Rus-
sische traditie, waarover wij in het volgend hoofd-
stuk nader zullen spreken.

Het Stalinisme 

Na Lenins dood is de macht in de Sovjet-Unie in
handen gekomen van Stalin na een bitteren strijd

150


tegen Trotzki, die, evenals zijn mededinger, zich
als de ware opvolger van Lenin beschouwde. Een
merkwaardigheid hierbij is, dat deze laatste tegen
het eind van zijn leven critisch stond tegenover
beide figuren. In zijn z.g. politiek testament ver-
klaart hij n.l. er niet zeker van te zijn, dat Stalin
altijd de enorme macht, welke hij als secretaris-
generaal in zijn handen geconcentreerd had, met
voldoende omzichtigheid zou gebruiken, terwijl hij
hem bovendien voor het ambt veel te grof achtte.
Hij stelde daarom voor wegen te zoeken om Stalin
uit zijn functie te ontzetten en een ander te be-
noemen, die in alle opzichten van hem zou moeten
verschillen en geduldiger, loyaler, beleefder, om-
zichtiger tegenover de kameraden en minder
grillig zou zijn. Over Trotzki schrijft hij, dat deze
zeker de eminentste figuur is in het Centraal-
Comité, maar bovendien veel te zelfverzekerd en
met een te groote belangstelling voor den zuiver
administratieven kant der dingen. Gegeven deze
situatie vreesde hij een splitsing in de partij, wan-
neer het Centraal-Comité niet ingreep.
Lenins vrees is bewaarheid geworden en Stalin
heeft, gebruik makende van zijn machtige positie,
al zijn tegenstanders geëlimineerd, waarna hij een
persoonlijke politiek ging voeren, waaruit de strijd
tegen de linksche en rechtsche z.g. contra-revolu-
tionnairen losbarstte, welke eveneens door hem
gewonnen werd.

151


De wijze, waarop deze strijd gevoerd is, is aller-
minst hartverheffend, en heeft geleid tot scherpe
critiek op Stalin, alsook op het communisme; en
Trotzki heeft ervoor gezorgd, dat deze critiek
nooit zweeg. Desondanks is het feit, dat zijn naam
geschrapt is uit de annalen der revolutie, aller-
minst sympathiek, want van hem zei Lenin tegen
Gorki: "Toon mij een anderen man, die in zoo'n
korten tijd een leger zou hebben geschapen", hier-
mede duidende op de geweldige praestatie van
Trotzki tijdens de interventie- en burgeroorlogen.
Critiek, smaad en twijfel in het buitenland ver-
wekte ook de wijze waarop de Trotzkisten-pro-
cessen gevoerd werden; men verbaasde zich vooral
over de bereidheid der beklaagden om te be-
kennen en zichzelf te beschuldigen, een verschijn-
sel, waar wij in het voorgaande reeds een ver-
klaring van gaven. Natuurlijk waren er ook, die
niet wilden bekennen, en die daarom zonder vorm
van proces doodgeschoten werden, hetgeen de in-
druk van het tooneelmatige der rechtszittingen
versterkte, waarbij nog komt, dat al deze contra-
revolutionnairen maar een zeer klein percentage
uitmaakten van de bevolking.
Op zijn wijze heeft Stalin dus de eenheid der partij
hersteld en Lenins wenschen vervuld, ofschoon
deze wijze door Lenin zelf niet gewenscht werd.
Wij zeiden, dat Stalin en Trotzki zich beiden be-
schouwden als de ware voortzetters van het Leni-

152

nisme, en Stalin noemt zich dan ook altijd leer-
ling van Lenin, wat hij ook is en zelfs zoozeer,
dat gezegd kan worden, dat hij geen zelfstandig
oordeel bezit over de belangrijkste richtlijnen.
Ter illustratie willen wij twee zeer belangrijke
gebeurtenissen noemen uit de geschiedenis van
het revolutionnaire Rusland en wel in de eerste
plaats in het begin der revolutie, toen nog geen
der partijen de macht in handen had. De leiders
der bolsjewistische partij waren toen bijeen in
Petersburg en wisten in 't geheel niet wat te doen;
ook Jozef Stalin wist zulks niet, en het was een
groote opluchting, toen Lenin arriveerde en zijn
revolutionnaire stellingen aan het bestuur voor-
legde. Toen, zooals reeds voordien altijd, koos
Stalin blindelings de zijde van Lenin en werd in de
revolutie, wat men zou kunnen noemen zijn prac-
tizijn. Altijd heeft hij, ook na Lenins dood, ge-
handeld volgens de instructies door zijn voor-
ganger gegeven, en wel zoo volstrekt, dat hij in
1939 niets anders wist te doen, dan aan de
communistische partijen in het buitenland instruc-
ties te geven overeenkomstig Lenins leuze, dat
elke kapitalistische oorlog door de arbeiders in
een burgeroorlog moest worden omgezet. Hieruit
is de zonderlinge houding der communistische par-
tijen in de periode vóór juni 1941 verklaarbaar.
De twee hiervoor genoemde feiten mogen vol-
doende geacht worden om twijfel uit te spreken

153


omtrent de volstrekte waarde der tallooze lof-
tuitingen, welke over Stalin zijn uitgestort: zoo is
hij o.a. verheerlijkt als de diepste kenner en cri-
ticus van Hegel; de man die bepaalde prognosen
van Aristoteles voor het eerst in haar volheid
vorm gegeven en ontcijferd heeft; degene die met
Socrates de twee hoogste toppen van het intellect
uitmaakt, en die de stellingen van Kant tot in den
diepsten grond heeft begrepen; zonder wien men
niets kon begrijpen, noch schrijven; die de recht-
streeksche opvolger is van Goethe, en Spinoza
kent tot in zijn volle diepte.
Churchill noemde hem aan een banket ter eere
der Groote Drie gegeven, Stalin den Grooten,
en gaarne willen wij erkennen, dat hij in den oor-
log groot geweest is en ontzaggelijk gewerkt heeft,
en evenzeer citeeren wij gaarne Lord Beaverbrook,
die van hem gezegd heeft: "Wanneer ik eenige
oordeelsgave bezit over menschen en eenige onder-
vinding heb in mijn lange leven, dan stel ik mijn
vertrouwen in het leiderschap van dezen man".
Desalniettemin meenen wij hem in bepaalde op-
zichten, en wel daar, waar het gaat om de grond-
gedachten der revolutie, geen overmatige origi-
naliteit te kunnen toeschrijven. Anderzijds pleit
het voor zijn zelfkennis, dat hij zich zoo kramp-
achtig aan Lenins instructies heeft vastgehouden,
evenals aan diens tactiek, welke hierop berustte,
dat Lenin het Marxisme niet beschouwde als een

154


onwrikbaar dogmatisch geheel, maar veeleer als
een dynamisch stelsel,  dat vatbaar is voor wij-
ziging en ontwikkeling. Het verdient hierbij op-
merking, dat de bolsjewisten het woord verande-
ring niet graag gebruiken, maar de voorkeur ge-
ven aan het woord ontwikkeling.
Ondanks al zijn gebreken heeft Stalin kans gezien
de vele volkeren der Unie tot een levend geheel
samen te binden en het land zoo sterk te maken,
dat het in staat was de hoofdmacht van Hitlers
leger te weerstaan, terwijl bij bovendien het eco-
nomische leven in vaste banen wist te leiden,
al ging dit ook gepaard met enorme conflicten
en massa-executies. Wij denken hierbij in de eerste
plaats aan den bitteren strijd in de landbouw. Zoo-
als bekend, wilde Boucharin deze geleidelijk socia-
liseeren, terwijl Stalin het ineens en met geweld
wilde doen. Natuurlijk zette Stalin zijn wil door
met het gevolg, dat hij op een gegeven moment
voor de boeren moest wijken; weer dreigde een
hongersnood, en toen gaf hij het bevel tot den
terugtocht in zijn bekende rede, welke begon met
de woorden: "Bedwelmd door het succes".
Voor de Sovjet-regeering was het succes zeker
niet bedwelmend, en het resultaat was een com-
promis, waarbij het Kolchoz-systeem gecombineerd
werd met den particulieren eigendom van grond.
Ook op andere gebieden des levens heeft hij den
particulieren eigendom hersteld zonder echter ooit

155


af te wijken van den grondregel, dat het niemand
is toegestaan kinderen in loondienst te nemen. Men
mag in Rusland geen mensch gebruiken voor winst-
bejag. Daartegenover staat, dat ieders recht op
werk erkend wordt en dat ieder beloond wordt
overeenkomstig de beteekenis, die hij heeft voor
het geheel, waarbij de belooningen van hen, die
zich bewegen op het gebied der wetenschap en
der kunst zeker niet tot de geringste behooren.
Een andere groote verdienste van Stalin is, dat
hij het leven in Rusland weer heeft aangesloten
aan de Russische traditie in dien zin, dat hij de
oude Russische cultuur weer in eere heeft her~
steld en haar beteekenis erkend voor het huidige
Rusland en deszelfs cultureele ontwikkeling.
Een typisch voorbeeld hiervoor is, dat hij Tzars-
koje Selo heeft omgedoopt in Poesjkin, die daar
gestudeerd heeft en veel geschreven. Ongeveer
terzelfder tijd viel Pokowsky in ongenade, ortho-
dox Marxist en vriend van Lenin, die zuiver Mar-
xistisch gefundeerde geschiedenis-leerboeken ge-
schreven had, welke toen voor de scholen ver-
boden werden.
Tenslotte zij hier nog vermeld, dat hij het hu-
welijk in eere heeft hersteld en wel zoozeer, dat
Monseigneur Fulton Sheen R.K. bisschop in de
Vereenigde Staten enkele jaren geleden zei, dat
het familieleven in Rusland op hooger plan staat
dan in de Vereenigde Staten en dat God, wanneer

156


Hij uit den hemel neerziet, meer welbehagen zal
hebben in het volk der Russen, dan in het Ameri-
kaansche.
Over het in eere herstellen der kerk behoeven
wij niet veel op te merken en willen daarom vol-
staan met er attent op te maken, dat kenners van
het huidige Rusland, niet-communisten, dit herstel
als volkomen ernstig bedoeld opvatten.

Joseph Wisarion Djoegashvili, bijgenaamd Stalin
d.w.z. de Stalen, heeft vooral gedurende de eerste
jaren van zijn regeeringsperiode zijn bijnaam ze-
ker geen oneer aangedaan, ook niet waar het ging
om de uitvoering der vijfjarenplannen. Had Lenin
niet gezegd, dat Sovjet-macht, electrificatie en
industrialisatie communisme beteekenden? Zoozeer
was hij hiervan overtuigd, dat hij zich - en met
hem zijn aanhangers - blindstaarde op de tech-
nische ontwikkeling, een gevaarlijke verblinding,
want hoezeer ook economische rechtvaardigheid
en een zekere mate van welvaart voorwaarden
mogen zijn voor het doen ontstaan van een ge-
ordende samenleving, zoodra de industrie tot af-
god verheven wordt en het economisch leven alle
aandacht in beslag neemt, gaat de mensch onder.
Dit is tot Stalin doorgedrongen, toen hij op feiten
stuitte, waaruit bleek, dat de eerbied voor den
mensch het veld had geruimd voor den eerbied
voor het productiemiddel. Hij besloot toen weer

157


de belangstelling te wekken voor den mensch en
keerde geleidelijk terug van den ingeslagen weg.
Wat het Westen desondanks nog altijd afstoot, is
de persoonlijke onvrijheid, voorzooverre men zich
tenminste ook niet vijandig instelt tegenover de
sociaal economische zijde van het communisme.
Inderdaad is voor den Westerling het stelsel der
persoonlijke onvrijheid op politiek gebied moeilijk
te accepteeren, aangezien de souvereine zedelijke
persoonlijkheid resultaat is van de ontwikkeling
van den geest van Europa.
Wanneer men echter zoo nadrukkelijk wijst op
deze vrijheid, waarop de Westersche democratie
heet te berusten en waarover wij in het volgende
hoofdstuk nader zullen spreken, dan moet men
niet vergeten, dat het vrij dwaas geweest zou zijn
om in een land, welks bevolking voor zeker 90%
politiek analphaheet was, onmiddellijk dit Wes-
tersche stelsel in te voeren. Men moet een volk
geen rechten geven, welke het niet geleerd heeft
te gebruiken. Desalniettemin valt vast te stellen,
dat Stalin zich niet beijverd heeft om het volk tot
vrijheid op te voeden, al moeten wij hierbij in het
oog houden, dat het Russische karakter anders is
dan het onze.
Dat Stalin in gebreke bleef, is te verklaren uit het
feit, dat hij reeds zoolang dictatoriale macht uit-
oefent; de mensch gewent zich daaraan en een
man van bijna 70 jaar ontwent zich gemeenlijk

158


zijn aanwensels zeer moeilijk, zeker wanneer hij
nooit iemand ontmoet die hem onomwonden de
waarheid durft te zeggen. Laten wij ook niet ver-
geten, dat Lenin wel in het algemeen gesproken
heeft over het afsterven van den staat, maar in-
zake de bevrijding der zedelijke persoonlijkheid
geen nauwkeurige instructies heeft gegeven. Wel
is hij indachtig geweest aan Lenins woorden, dat
wie in de politiek gaat niet bang moet zijn voor
vuile handen. Stalin is er nooit bang voor geweest,
evenmin als Robespierre, Cromwell en andere
groote revolutionnairen.
Een revolutie levert niet een eenzijdig verheven
beeld en er zijn perioden in de geschiedenis, waar-
in het niet gaat om nobele menschen, noch om
sympathieke figuren, maar alleen om lieden, die
het werk en ook het vuile werk kunnen doen.
Philippos van Macedonië, de vader van Alexander
den Grooten, was geen sympathiek man en Lode-
wijk Xl van Frankrijk, die de feodalen vernietigde
maakt in vele opzichten een uiterst onsympathie-
ken indruk; hetzelfde is te zeggen van Robespier-
re, wiens groote terreur destijds de weerzin van
geheel Europa wekte. Zij allen deden, wat gedaan
moest worden.
Wij wenschen niet mede te doen in het koor van
lofzangers, die Joseph Stalin verheerlijken, alsof
hij een smetteloos mensch was. Maar wij wenschen
hem ook niet eenzijdig te veroordeelen en erken-

159


nen, dat hij ondanks zijn gebreken, tenslotte toch
veel grootsch tot stand bracht en de volkeren der
Sovjet-Unie glorierijk geleid heeft door de ver-
schrikkingen van den tweeden wereldoorlog.
Ook thans, evenals na den dood van Iwan den
Verschrikkelijken, is het rijk in stand gebleven,
hoevelen ook gespeculeerd mochten hebben op
den val van Stalin en den ondergang van zijn stel-
sel, tengevolge van den oorlog. En zooals wij sterk
en machtig te voorschijn traden uit den tachtig-
jarigen oorlog, zoo thans de Sovjet-Unie uit den
oorlog tegen Hitler.
Tot ieder, die den wil heeft om objectief te oor-
deelen, spreken de feiten een duidelijke taal. En
wat er ook gebeuren moge, reeds thans is te
zeggen, dat het Stalinistisch-Leninisme even diepe
voren getrokken heeft in den Russischen akker,
als destijds de maatregelen van Peter den Grooten,
van wiens politiek de bolsjewisten de rechtstreek-
sche voortzetters zijn.
En thans willen wij ons nog bezig houden met de
vraag, welke beteekenis de Russische revolutie
heeft voor Europa en in hoeverre wij in staat zijn
cultureelen invloed uit te oefenen op de verdere
ontwikkeling van Rusland.
Wij kennen de vijandigheid tegenover het nieuwe
Rusland, maar weten ook, dat eenzelfde vijandig-
heid de wereld doorvoer ten tijde van de Fransche
revolutie: dat ook die revolutie in den beginne

160


te worstelen had in burgeroorlogen en interventie-
oorlogen; dat er ook toen een jarenlange vijand-
schap bleef bestaan, die zich uitte als de oorlogen
tegen Napoleon. En dan zijn wij indachtig aan het
feit, dat desondanks de ideeën der Fransche revo-
lutie gemeen goed geworden zijn in de landen van
Europa, Amerika en Australië.
                        ---