Originele envelop van de VRO, waarin de toespraken zijn bewaard. [illustratie: Frank de Zwart]
Onlangs liet Frank de Zwart, beheerder van een website over de nalatenschap van filosoof en advocaat mr.drs. A. Börger (1892-1971) ons weten dat hij de originele tekst heeft gevonden van twee verloren gewaande redevoeringen, die halverwege de jaren dertig door de Vrijdenkers Radio Omroep (VRO) waren uitgezonden. Met deze vondst is weer een stukje van de legpuzzel van de geschiedenis van het vooroorlogse humanisme boven tafel gekomen. De teksten zijn inmiddels integraal te vinden op internet.
Antonie Börger was een bekend publicist en spreker. Hij was onder meer een actief bestuurslid van de Nieuw-Malthusiaansche Bond (de voorloper van de NVSH). Maar bovenal was zijn naam verbonden aan de 'Studiekring voor Wijsbegeerte'. In de toespraken die Börger hield voor de VRO kwam zijn pacifistiche en anti-fascistische overtuiging duidelijk naar voren.
Op 2 maart 1935 sprak hij over 'Cultuur en vrijheid'. Deze twee begrippen waren volgens hem identiek. In culturele uitingen, dat wil zeggen in de wetenschap, kunst en religie, wordt het mens-zijn verwezenlijkt. De verindustrialiseerde en vermaterialiseerde samenleving echter, met zijn politieke, juridische en economische onderdrukking, stond deze verwezenlijking in de weg. Volgens Börger was er sprake van een culturele achteruitgang, onder meer door de economische gevolgen van de Eerste Wereldoorog, de werkloosheid en het toenemende nationalisme en fascisme in Europa. Börger, zelf een voorvechter van de democratie en de vrije meningsuiting, constateerde in de toenmalige samenleving een 'steeds grooter wordende onvrijheid, belemmering van de vrijheid des woords, van de vrijheid van drukpers. Het toppunt op dit gebied vertoonen [...] de fascistische staten, maar het fascisme is waarlijk niet gering in de huidige wereld.' [cursief is gecensureerde tekst]. De enige mogelijkheid die hij zag om Europa van de ondergang te redden, om te voorkomen dat het als cultuurcentrum zou verdwijnen, was gelegen in 'de erkenning van den mensch als cultureel wezen, in de erkenning dat de mensch alleen als mensch, dus als denkend wezen, mensch is en dat hij als zoodanig dus onaantastbaar is en dus dient te worden vrijgelaten.'
Op het orgineel van de toespraak zijn verschillende passages doorgestreept. De door de overheid ingestelde Radio Omroep Controle-Commissie (ROCC) had namelijk de gewoonte om de radioredevoeringen van de VRO vooraf te censureren. Daarom moesten ze eerst op schrift worden gesteld. Bij Mentjox lezen we dat van bovengenoemde redevoering 56 regels werden geschrapt, die als gezags- of godsdienstondermijnend werden beschouwd (kritiek op de verslechtering van de positie van de vrouw; 'het religieus besef is reeds eeuwenlang verdwenen in Europa'), of die de buitenlandsche politiek raakten (het fascisme in Italië en in Duitsland). Het werd de vrijdenkers op deze manier niet gemakkelijk gemaakt om hun mening te verkondigen. De oppositie was zo sterk, dat de VRO vanaf eind 1936 zelfs een uitzendverbod kreeg opgelegd.
De tweede radiolezing met de titel 'De huidige situatie van het volkerenrecht', uitgezonden op 1 februari 1936, is een vurig pleidooi voor internationale vrede en veiligheid. De toenmalige Volkerenbond was volgens Börger gedoemd te mislukken omdat de soevereiniteit van individuele staten - en daarmee het recht op oorlogsverklaring - op gespannen voet stond met internationale samenwerking en veiligheid. Er zou pas iets veranderen als 'de menschheid [...] kans [ziet] de machtsidee te overwinnen. [...] Als de wereld zich bekende tot de liefde voor de menschheid in plaats van macht over de menschen, zou alle gepraat over ontwapening overbodig zijn, omdat liefde en bewapening elkaar uitsluiten.' [cursief origineel]
Originele envelop van de VRO, waarin de toespraken zijn bewaard. [illustratie: Frank de Zwart]
De radioredes van A. Börger zijn te integraal te vinden op http://www.antonieborger.nl, onder het kopje 'voordrachten'. Andere radiotoespraken van de VRO zijn trouwens full text op internet te raadplegen in de Beelddatabank Metamorfoze Vrijdenkers.
Wouter Kuijlman
Literatuur: Gerard Mentjox, 'Radio in dienst van de rede' (doctoraalscriptie Katholieke Universiteit Nijmegen, 1995).
Lees de tekst 'Cultuur en vrijheid' (1935)
Lees de tekst 'De huidige situatie van het volkerenrecht' (1936)