DE GROTE MOEDER IN ONZE EEUW

door Mr.Drs.A.Börger

1969
(OCR FdZ, correctie HW)

                                       - I -

Al wat is, is geworden, ook de mens die te begrijpen is
als het tot bewustzijn ontwikkelde (verkeerde - geworden)
Zijn. En het bewustzijn laat zich verder begrijpen als het
bovennatuurlijke licht.
Terwijl het natuurlijke licht verschijnsel is, is het boven-
natuurlijke slechts denkbaar.

Omdat ook het bewustzijn geworden is, is het onbewuste
eraan voorondersteld, maar omdat het eruit geworden (geboren)
is, is het om te beginnen in het onbewuste voorondersteld
als aanleg, dus nog niet als zodanig. Om bewustzijn te worden,
moet het zich van aanleg ontwikkelen, verkeren tot realiteit,
in dit geval ideële realiteit, reële idealiteit, welke
ontwikkeling in het begrip "aanleg" besloten is, want aan-
leg is altijd aanleg tot iets.
Zeggende dat in het onbewuste het bewustzijn als aanleg, dus
nog niet als bewustzijn en dus als onbewustzijn is vooronder-
steld, zeggen wij dat het onbewuste in aanleg bewustzijn is.
Onbewustzijn en bewustzijn vormen een eenheid als bewustworden.
Er is dus sprake van een proces en dit proces noemen wij de
psyche, welker polen de natuur en de geest zijn.
De natuur is nog geen geest, geen bewustzijn, zij is nog onbe-
wust; maar omdat uit haar het bewustzijn geboren wordt, worden
natuur zowel als onbewustzijn opgevat als vrouwelijk, terwijl
de begrippen bewustzijn en geest manlijk genoemd worden.

Het bewustwordingsproces is te vergelijken met een zwanger-
schap, waaruit tenslotte het kind resulteert en evenals bij
een natuurlijke zwangerschap speelt het zich af in het duister -
de duistere schoot van het onbewuste.
Het kind, dat geboren zal worden, is de Mens en de zwanger-
schap duurde niet negen maanden, maar sinds de pithecanthropus
enige miljoenen jaren.
Evenals de zuigeling begon de mensheid onbewust, want als aan-
leg, niets wetend omtrent eigen wezenlijkheid en dientengevolge
geheel levend in de buitenwereld, de wereld der verschijnselen,
waarin het op den duur de eigen wezenlijkheid onbewust ging
spiegelen, projecteren: aanvankelijke bewustwording.
Zo ontstonden, wat C.G. Jung genoemd heeft, de archetypen.
Deze oer-vormen leven niet als beelden in het onbewuste, de
aanleg tracht zich te realiseren door zich op objecten in de
buitenwereld te projecteren, maar de aanleg heeft bij alle
volkeren der wereld dezelfde strekking: het onbewuste spiegelt
zich als het grote (het onpersoonlijke) Vrouwelijke in objecten,
die echter dan nog niet als objecten ervaren worden, maar
als symbolen beleefd, dus als gelijkenissen wier inhoud niet
is uit te drukken. Zo ontstaat de mythologie, waarmede
het bewustzijn aanvangt.


                           2

Van waarnemen der objecten als zodanig is geen sprake,
zolang het bewustzijn niet geboren is, en als dit is
geschied, komt het ter wereld als zuigeling.
Omdat er nog geen bewust waarnemen, bewust zien is, is
er nog geen sprake van onderscheiden en dus zijn subject
en object nog niet uiteengevallen en omdat er nog geen
subject is, is het IK niet mogelijk en dus niet het denken.
Alles is nog collectief, weshalve ook te spreken is van
het collectief onbewuste, een door C.G. Jung ingevoerd
begrip, waartegen van wetenschappelijke zijde geprotesteerd
wordt, omdat het niet te bewijzen zou zijn.
Zolang de wetenschap met hypothesen en axioma's werken
moet zij niet te luid praten over bewijzen.
Beter is het te rade te gaan bij de logica, welke aantoont,
zoals wij in de aanvang van dit geschrift hebben beredeneerd,
dat het onbewuste voorondersteld is en moet zijn. En aan-
gezien het bewustzijn met het IK identiek is, is het onbe-
wuste om te beginnen collectief.

Het onbewuste is het vrouwelijke, dat twee in hun onderlinge
verhouding tegenstrijdige aspecten vertoont n.l. omsluiten
en in zich vasthouden en veranderen en uitstoten.
Het eerste heeft een conservatief, het tweede een dynamisch
karakter, die in de zwangerschap samengaan.
T.a.v. het veranderingsaspect dienen wij te bedenken, dat de
vrouw aanvankelijk gelooft, dat nu zij haar bloed niet meer
menstruerend laat vloeien, dit in een kind verandert.
Dat de man een functie heeft bij de zwangerschap is uiter-
aard onbekend. De zwangerschap begint bijv. als een of ander
niet zichtbaar levend wezen in haar schoot dringt, bijv. als
zij door het gras loopt, welk wezen als katalysator werkt,
waarna zij met de opbouw kan beginnen. Natuurlijk zijn deze
wezens spookachtig, geesten. Met geesten verklaart de primi-
tief alles wat hij niet begrijpt.
Toen blanken in Centraal Afrika bij een stam kwamen, waar de
auto onbekend was, waren zij overtuigd grote indruk te zullen
maken vanwege hun knapheid, maar de inboorlingen lachten,
omdat de blanke man een geest gevangen had en in de wagen
gestopt. Ook hun toverdokters hebben macht over geesten.

Het conservatieve aspect werkt de ontwikkeling van het IK -
het manlijke, het bewustzijn - tegen; het nog zwakke IK-kind
is niet opgewassen tegen de zwaartekracht van het omsluitende
collectief onbewuste.
Dit omsloten zijn is ook de situatie van de zuigeling in het
eerste levensjaar, een situatie welke psychisch identiek is
met die in de moederschoot; gedurende het eerste levensjaar
is de moeder voor het kind de gehele wereld, binnenwereld
en buitenwereld, (Erich Neumann "Das Kind"); alles wat de
moeder emotioneel beleeft, wordt ook door het kind ervaren,
dat bijv. gaat overgeven of huilen als de moeder nerveus is.
Ook later, als het kind volwassen is, laat de zwaartekracht
van het onbewuste zich gelden, wat duidelijk waarneembaar is
bij de massamens met zijn zwak ontwikkelde weinig krachtige


3

IK, dat zich gemakkelijk laat meeslepen, waarbij het zowel
gruwelen kan bedrijven in concentratiekampen en gevange-
nissen, als in paniek redeloos kan vluchten.

In den beginne is het vrouwelijke (het onbewuste) alles
overheersend en overwegend conservatief, maar omdat het
in zichzelf tegensprakig is - want het is ook dynamisch -
en dus zichzelf negeert, stuwt het vanzelf het IK-kind,
dat het in zich draagt en uit zich geboren laat worden,
voort op de weg der ontwikkeling, het IK-kind, d.w.z.
het manlijke (het bewustzijn); dit is immers negatie van
het vrouwelijke, dat in dit voortstuwen de eigen tegen-
sprakigheid daadwerkelijk doet gelden.
Het manlijke wordt uit het vrouwelijke geboren, is er aan-
vankelijk volkomen van afhankelijk, maar komt geleidelijk
tot zelfstandigheid.
Het manlijke resulteert in het Ik, waarvan Erich Neumann
zegt, dat het ontstaat tengevolge van de  ?negatie?
in het onbewuste, welke tendens wij kunnen begrijpen als
negatie van de onbegrensdheid van het collectief onbe-
wuste, dat als algemeen nog onbepaald is, maar in het
eindeloze, grenzeloze vervloeit.
De zelfnegatie aan dit onbewuste bewerkt echter de inner-
lijke negatie, die tenslotte tot het besef van individu-
aliteit leidt en van het Ik.
Het Ik laat zich in tegenstelling tot het mathematische
punt begrijpen als het ideële punt.
Op deze weg echter maakt het collectief onbewuste een
verandering door, waardoor het van collectief vrouwelijk
zich verkeert tot individueel vrouwelijk, dat het manlijke
blijft vergezellen, want in het proces der ontwikkeling
van collectief en onbewust tot individueel bewust ont-
breekt geen enkele schakel en kan niet ontbreken, omdat
de psyche een proces is, het proces der bewustwording.
En dit proces duurt zolang wij leven, omdat alles steeds
wordt. Van nature onbewust, zijn wij voortdurend onderweg
naar het bewustzijn, ons individueel bewustzijn, dat even-
eens voortdurend door het onbewuste wordt aangevreten
(vergeten en verdringen).
Het individueel vrouwelijke, dat uit het collectieve geboren
is, noemt Jung de anima, het collectief onbewuste, dat
zich in de man tot individuele vrouwelijkheid geconcretiseerd,
gecentreerd heeft.
De anima is de enige ervaringsbron van het vrouwelijke voor
het manlijke, waardoor dit het vrouwlijke leert kennen; zij
is de innerlijke stem.

De weg der mensheid van collectief naar individueel was een
moeilijke, want op die weg kan een conflict ontstaan met
het grote Vrouwelijke, het onpersoonlijke, collectieve, dat,
wanneer het manlijke (het IK) nog niet sterk genoeg is,
tot ondergang van het manlijke leidt, zoals verhaald wordt
in de geschiedenis van Narcissus, die om tot zelfkennis
te komen zich over zich buigt om zich te doorgronden, maar
daarbij in het water (het onbewuste) valt en verdrinkt.


4

Hij verliest de strijd tegen het elementaire conservatisme
der grote Moeder, waarbij echter te bedenken valt, dat
zijzelf een nederlaag lijdt, want de zoon, die zij baarde,
keert in haar als de grote Doodsmoeder terug; haar kind
was niet levensvatbaar. Leven en dood zijn aan het grote
Vrouwelijke manifest, wat in de eerste plaats ervaren
wordt aan de grote Moeder Aarde, de leven barende en ver-
slindende, wat tot veel tragische gedachten, ook thans
nog, aanleiding gegeven heeft, waaraan de dichters uit-
drukking gaven en geven.
Leven barend: de roodhuiden spreken over zichzelf als
over "de uit deze aarde geborenen".
Maar in de aarde zijn ook de graven, waarin de mens vergaat.
De grote Moeder Aarde, heerseres over leven en dood, maar
niet de enige grote Moeder, want boven de aarde wordt de
hemel gezien en ook de ruimte is rond en in de symboliek
van het grote Vrouwelijke staat het vat centraal, het holle,
waar in en waar uit gegoten kan worden.
Vrouw = vat = wereld = kosmos.
Daarom zijn bergen met hun spelonken (baarmoeders) vrouwe-
lijk, wordt Mithra (zonnegod, vooral vereerd door de Romein-
se legionairs) in een spelonk telkenjare (weder) geboren
op 25 december, waarbij herders en magiërs aanwezig zijn, en
wordt Jezus in een rotsgraf gelegd, waaruit hij astraal
wedergeboren zal worden.

Het onbewuste is duister en dus is de nacht vrouwelijk en
baart zij het licht, zowel de maan als de zon + de dag; dit
alles behoort bij de hemel, maar het betekent tevens, dat
het veranderingsaspect van het vrouwelijke dus ook tegen de
hemel geprojecteerd wordt, waardoor het onbewuste weten
ontstaat, dat de mens ook bovennatuurlijk is en een uitweg
gevonden wordt tegen de angst voor de alles verslindende
grote Moeder Aarde.
Dit alles echter verandert niets aan het feit, dat alle
veranderen als mysterieus vrouwelijk wordt ervaren en dat
het culturele sacrale betekenis krijgt. Daarom is ook het
maken van vaatwerk sacraal en oorspronkelijk een vrouwelijke
bezigheid. Mysterieus, almachtig is het vrouwelijke, de
grote Moeder, waartegenover het manlijke geheel secundair
is, zelfs zijn zaad is niet zijn zaad, maar behoort Haar toe.


                            II 

Het proces der bewustwording brengt een conflict met zich
tussen aards en bovenaards; de zwaartekracht (zuigkracht)
van het onbewuste staat tegenover de opwaartse drang van
het bewustzijn, welke drang o.a. tot uitdrukking gebracht
wordt in de trappentempels, maar natuurlijk is er ook een
streven naar verzoening van het conflict, dat tot uit-
drukking komt in o.a. de godinnen met geheven armen, welke
houding getuigt van het omvatten en bezweren van het boven-
aardse.


5

Natuurlijk zijn het de godinnen, want het conflict speelt
zich af in het onbewuste en het verzoeningsstreven kan
zich dus nog enkel beeldsprakig kenbaar maken.
Behalve voornoemde godinnen zijn er ook vat-idolen zonder
mond. Van de mond is op te merken, dat de lippen vrouwe-
lijk zijn, de tanden manlijk (agressief). Nu is spreken voor
een godin nog overbodig t.a.v. de nog kinderlijke mens,
terwijl voor de vrouw het naar binnen opnemen vanzelfspreekt.
Het naar buiten schenken wordt echter wel nadrukkelijk
aangegeven door godinnen met veel borsten, waarin de arche-
typische ervaring van het vrouwelijke als het al-voedende
tot uitdrukking wordt gebracht.
Tenslotte mogen hier nog de vrouwelijke ogen-idolen worden
vermeld, waarvan de grote ogen het zien, het bewustzijn,
representeren.
In de beelden van elke religieuze cultus, die ontwikkeling
vertoont, breekt meer en meer het bewustzijn door van de
rijkdom van het grote Vrouwelijke, dat op den duur de moeder
van alles wordt: hemel, aarde, onderwereld, de allesomslui-
tende, voortbrengende en voedende grote Moeder.
Zelfs wordt de navel van de Aarde ontdekt o.a. in Jeruzalem
en in Delphi. Maar in deze ontwikkeling doet ook mee het
veranderen van symbolen in die zin, dat zij een dubbele
betekenis krijgen.
Zo krijgt bijv. het hemelwater een aan het (onder) aardse
tegengestelde betekenis n.l. een geestelijke, maar beide
worden gerepresenteerd door de slang (manlijk) ten aanzien
waarvan het vrouwelijke zich als het ontvangende verhoudt.
Het verdient opmerking, dat het water oorspronkelijk een
vrouwelijk symbool, als hemels sperma manlijk wordt.
Deze ontwikkeling spreekt echter vanzelf, aangezien het
vrouwelijk (onbewuste) in zich tegensprakig, dialectisch
is en zich dus tot manlijkheid moet verkeren.
Maar desalniettemin is de weg opwaarts moeilijk. De mythen
vertellen ervan, zoals die van de zonneheld, die over de
nachtzee vaart en die van Jonas in de walvis, waarbij zij
opgemerkt, dat de oud-testamentische Jonas niet de enige
is, meerdere volkeren kennen een soortgelijk verhaal.
Geleidelijk verdwijnt het karakter van volkomen afhankelijk-
heid van het manlijk, het krijgt meer en meer kenmerken
van zelfstandigheid, maar vooralsnog blijft het vrouwelijke
dominant.
Alles in de voortijd is vrouwelijk van oorsprong.
In den beginne is de oermoeder en zij is de moeder van
haar vader en de dochter van haar zoon.
De zon is de zoon van de (vrouwelijke) daghemel; de maan
van de (vrouwelijke) nachthemel. Alles aan de hemel gaat op
en onder, alles beweegt, alleen de hemel zelf, het alles-
omvattende grote vrouwelijke * is standvastig. Zon,
maan, sterren, maanden en jaargetijden staan onder de al-
machtige wil van de grote Moedergodin.
* Hier stond: (zonde) met een vraagteken in de kantljn.

6

Het zal velen in onze tijd moeilijk vallen zich in te
denken in een periode, waarin het vrouwelijke almachtig
en alles bepalend was. Wij leven al enkele duizenden
jaren in een wereld, waarin het manlijke als volstrekt
superieur wordt beschouwd en dientengevolge tot in het
belachelijke overschat, zodat het vrouwelijke als verkeerd
en slecht verdoemd wordt, omdat het het aardse is en het
leven in stand houdt.
De vrouw als de spinster van de levensdraad, als de
levenbrengende, behoudende en vermeerderende.
Er zijn schilderijen waarop de madonna spinnend is afge-
beeld en de draad door haar zwangere schoot loopt.
Maar het manlijke (geest) principe heeft dit verworpen,
omdat het zich negatief tot het vrouwelijke verhoudt, en
verwerpend heeft het ontkend, dat het vrouwelijke het aardse
menselijke leven tot zijn lagere zin gevoerd heeft en nog
steeds zal voeren als wij het daartoe in staat stellen.
De voorgeschiedenis en ook de wereld der antieken wemelt
van vrouwelijke symbolen, waarvan wij nog enkele willen noemen
en wel in de eerste plaats de boom, die in de joods-christe-
lijke cultuur een rol speelt als de boom der kennis des goeds
en des kwaads. Deze boom is het grote vrouwelijke, waarbij
de slang behoort, als manlijk symbool, uit welke vrouwelijk-
heid het inzicht geboren zal worden, dat de mens boven het
dier uitstijgt, wanneer hij tot het onderscheid komt van
goed en kwaad, welk onderscheid het dier niet kent.
Eva, het grote Vrouwelijke, de oermoeder, komt tot dit in-
zicht wanneer zij luistert naar haar innerlijke stem (de slang)
en doet daardoor de mens ontwaken uit de natuur.
Natuurljk komt hierdoor tevens het zondebegrip ter wereld,
maar het eten van de vrucht van de boom was geen zonde. Zij
trotseerde de godheid, die het ontwaken van de mens wilde
tegenhouden, al is ook te zeggen, dat hij het verbod uitvaar-
digde om Eva ertoe te brengen het te overtreden.
In het oorspronkelijke verhaal, dat niet Joods is, komt geen
manlijke figuur voor; toen de Joden het overnamen hebben zij
het patriarchaal overgeschilderd; zij waren toen in dat stadium
aangekomen. Hiermede is dan tevens gezegd, dat zij het niet
begrepen hebben, evenmin als de christenen, die tegenover
Eva Maria plaatsen, maar Maria is Eva, echter op hoger
plan, waarover verderop in dit geschrift later meer.
Het vrouwelijke van de boom komt ook duidelijk tot uitdrukking
in de voorstelling der geboorten uit een boom, zoals van
Adonis en verder uit de mythe van Odin, die negen nachten
aan de levensboom der Germanen, Yggdrasill, hangt en dus het
kind van de boom is. Deze mythe handelt over de wedergeboorte
van de god op hoger (wijzer) niveau.
De boom ontwikkelde zich tot mast en schip (hol), waarbij wij
o.a verwijzen naar de Dionysos-mythen, en tot het kruis,
als de grote doodsmoeder, waarin Jezus terugkeert om weder-
geboren te worden.


7

Deze terugkeer in de grote Moeder als doodsmoeder kunnen
wij ook zien aan de boombegrafenissen.
Dat de bijen - koningin en werksters - het vrouwelijke symbo-
liseerden, behoeft geen nadere uitleg en dus zal het ook
niet bevreemden als wij verwijzen naar het gebruik om lijken
met honing te balsemen.
Dat ook de melk bij het moederschap behoort, behoeft geen
betoog. Wel echter willen wij erop wijzen, dat als aan het
volk van Israël het land Kanaän beloofd wordt, dit wordt
aangeprezen als een land overvloeiende van melk en honing.
Lang nog zouden de Israeliëten aarzelen op de grens tussen
matriarchaat en patriarchaat. In dit verband zij verwezen
naar de geschiedenis van Samson en Delilah.
                            -----

                             III

De vrouw is van nature de voedende, die ook het voedsel
bewaart en veredelt door braden en koken, waartoe het vuur
nodig is, een der drie centrale vrouwelijke symbolen. De
beide andere zijn het huis en het bed.
In verband met de voedselbereiding moeten ook de molen en
de oven vermeld worden, die zich verhouden als dood en
leven (de oven is de baarmoeder).
Doordat de vrouw het voedsel bewaart, wordt zij vanzelf de
uitvindster en bereidster van roes- en gifdranken en van
geneesmiddelen, met als gevolg dat de vrouw meer en meer
tot manafiguur wordt en als zodanig geëerbiedigd, aangezien
de werking en bereiding der voornoemde dranken en genees-
middelen als magie beschouwd worden.
Voor het bereiden wordt een magische ketel gebruikt, die
altijd in de macht is van een priesteres of (later) van een
heks.
De magische ketel is een ketel der verandering, zoals de
vrouw zelf een vat der verandering is: zwangerschap en baring.
Oorspronkelijk was de ketel een vruchtbaarheidssymbool, sym-
bool van de vrouwenschoot.
De godin der nacht is als heerseres van het onbewuste en
van de dood ook de godin van de roes, de verdoving en de
giftdranken.
De man als negatie der vrouw representeert dikwijls deze
negatieve kant der godin en van mannen wordt ook verhaald,
dat zij in razernij kunnen woeden en vernietigen: bij de
Germanen de Berserkers. Niet alleen echter mannen kunnen in
een toestand van razernij vervallen; men denke slechts aan
de bacchanten. Daarnevens is er echter de gewijde roes der
zieneressen, zoals die van de tempel van Apollo.
Zolang en voor zoverre het specifiek manlijke bewustzijn,
het denken, nog niet tot ontwikkeling gekomen is, kan de
man tegenover de magische werkzaamheden der vrouw niets
anders stellen dan zijn kracht en handigheid.


8

In roes, extase, dichtkunst, zienerschap overschrijdt het
vrouwelijke de aardse grenzen van het menszijn, ziet en
ervaart het leven als ruimer als ook boven- en buitenaards
en komt dientengevolge tot het geloof in wedergeboorte.
Voor dit alles staat de vrouwelijke godheid garant, de grote
godin, onder wier macht de man ook nu nog zich stelt, als
hij zich aan roes, extase, dichterschap enz. overgeeft.
Natuurlijk weet men in de matriarchale wereld nog niet,
dat in het grote vrouwelijke het bovenpersoonlijke manlijke
oergeestprincipe de inspirerende rol speelt, omdat de
mannen zich nog niet met dit bovenpersoonlijk manlijke ge-
identificeerd hebben en hun eigen wezen er nog niet in
hebben herkend. Vandaar dat de vrouw zich op hoger plan
weet te werken lang voor de man zich hiertoe zet en dat
zij de hang vertoont naar het bovennatuurlijke, naar wat
zich aan de natuurlijke wetmatigheid onttrekt, de aardse
grenzen overschrijdt.
Zij doet dit op grond van haar voorstellingsvermogen, waar-
door zij tot innerlijke bewogenheid en tot liefdegevoel komt.
Dit laatste is voor haar essentieel.

Aan zwangerschap en baring ervaart het vrouwelijke zich als
zodanig en projecteert dat vervolgens tegen de hemel, waar
telkens de maan wedergeboren wordt, die dan de heer van
de zon is, wier wedergeboorte later gevierd wordt, midwin-
ter, een gebeurtenis die nog meedoet in het verhaal van de
geboorte van Jezus, waarvan de datum op 25 december ge-
plaatst is.

Het vrouwelijke is de oorsprong van alle cultuur en bescha-
ving. Aanvankelijk bewerkt zij het sedentair worden en daar-
mede het ontstaan van de landbouw en veeteelt; maar ook
verandert zij de natuur en vereredelt haar, waarbij zij de dood
gebruikt ten bate van het leven. Zij doet dit krachtens haar
wezen, want zij is het leven, is de dood, terwijl in haar
bovendien de drang leeft naar het hogere, het bovennatuur-
lijke. De grote godin is de hiërarchisch ordenende en wordt
de heerseres over alles, ook over planten en dieren,
instincten en driften. Zij heeft zich ontwikkeld van rots tot
mens, d.w.z. van vaag vermoeden tot klaarheid.
Doordat zij heerseres wordt over alles brengt zij het leven
op hoger plan zonder het contact met de oergrond te ver-
liezen en bewerkt daardoor de hoogste vormen van zieleleven.

Als begin van het manlijke is het vrouwelijke nog niet het
manlijke; dit is er nog slechts in voorondersteld, is nog
slechts aanleg, nog niet voor zich, nog geen realiteit,
maar het is deze manlijke aanleg, die de geestelijke bevrucht-
ting bewerkt, waaruit de gedachte der parthenogenese (geboor-
te uit een maagd) ontstaat.
Wij kennen deze gedachte allen uit het christendom, maar het
prototype ervan is de Egyptische maangodin. Dat het vrouwe-
lijke zich verkeert tot het manlijke ligt in de rede, omdat


9

de negatie het beginsel is van alle zijn.
Alles verkeert zich tot zijn andere, waarin het als opge-
heven moment blijft meedoen, voorondersteld blijft, zodat
het andere niet loskomt van zijn oorsprong.
Vandaar de drang van de man zich te bekennen tot zijn oor-
sprong, de vrouw, zonder welke hij onvolmaakt, abstract,
steriel is.
De vrouw bevruchtend maakt de man zich als aanleg waar,
brengt zich als aanleg tot gelding, waarna zwangerschap en
baring het proces zijn der verkering tot realiteit.
En omdat het vrouwelijke het manlijke als aanleg in zich
draagt, kent het de drang om het in de wereld, waar alles
uiteen ligt, tot zich te laten komen, in zich op te nemen.
Vandaar de liefdebereidheid der vrouw, alsook dat sperma,
phallus, zoon, figuurlijk als het wekkend manlijke in de grote
godin worden voorgesteld, waardoor de geestelijke bevruchting
plaats vindt.
Hierbij zij ook nog gewezen op de zoon-minnaar verhouding in
de godenwereld die onvermijdelijk is, zolang het manlijke nog
niet onafhankelijk is van het vrouwelijke.

De liefde is de vrouwelijke weg naar hoger geestelijk zijn als
waarheidsbeleving: in haar leert de mens zich zelf kennen.
Vandaar dat dichters de liefde bezingen en verheerlijken, al
zien zij vaak ook de schaduwzijde ervan, zoals Heinrich Heine,
als hij zegt:
        Die Engeln, Sie nennen es Himmelfreud'
        Die Teufeln, Sie nennen es Höllenleid
        Und die Menschen, sie nennen es Liebe.

Natuurlijk is er aanvankelijk geen liefde, doch enkel geslachts-
drift, waarbij zelfs het inzicht, dat zij in dienst staat van
de voortplanting ontbreekt.
Eerst geleidelijk ontwikkelt zich het liefdegevoel, dat boven-
zinlijk is en in ons werelddeel wordt dit verwoord door de
troubadours. Voordien kwam het boven de lustbeleving niet
uit ongeacht de verfijning in het geslachtelijke spel en ook
ondanks het aesthetische element, dat in verhouding der sexen
in het oude Griekenland zulk een grote rol speelde. Geslachts-
genot en schoonheid.
Eerst in Europa in de middeleeuwen begon men ernst te maken
met de liefde.

De grote Moedergodin, die zichzelf bevrucht en uit wie alles
ontstaat, die alles omvat is aanvankelijk de Almachtige, die
aanbeden moet worden.
Zo wordt zij ervaren tot in de late middeleeuwen, uit welke
tijd het beeld der Vierga ouvrante (geopende maagd) bekend is,
een Madonnabeeld, dat aan de voorzijde geopend kan worden.
De zeer jeugdige Maria draagt het kindje Jezus op de arm; 
wanneer wij haar openen blijkt zij ook God de Vader, de 
gekruisigde en de heilige geest te bevatten.
Jean Gerson, deken van de Notre Dame te Parijs achtte dit
ketterij en veroordeelde het.
Het theologisch aspect echter is voor ons niet van belang.
Wat duidelijk uit het beeld blijkt is, dat Maria ook toen nog
beleefd werd als de geestelijk alles omvattende grote Moeder-
godin uit wie alles in het licht treedt, ondanks het feit,
dat zij als aardse vrouw beschreven staat in de bijbel.
Maar op het voorhandene wordt het bovenaardse geprojecteerd


10

en er in beleefd, eventueel onbewust zoals het geval is
bij de Joden en hun verering van de eigen moeder, ofschoon
de echtgenote bij orthodoxe joden niet in aanzien staat.

De gedachte der Moedermaagd is, zoals wij reeds opmerkten,
niet oorspronkelijk christelijk. Om slechts een duidelijk
voorbeeld te noemen verwijzen wij naar de mythe van Demeter,
godin van de landbouw er haar dochter Kore, afgebeeld als
de maagd met de aren, welke zij zelf is. Ook moeten wij be-
grijpen, dat Kore Demeter is, die zich in haar dochter heeft
herhaald en veranderd en uit het veranderde vrouwelijke, het
zich doorlichtende, wordt dan de zoon (de lichtzoon)
Triptolemos geboren. Het vrouwelijke wordt dus niet zelf de
geestelijke kant van de mens, maar baart hem, brengt hem uit
zich voort, en beleent* hem vervolgens met de aren.
De wijsheid blijft, wat zij oorspronkelijk is n.l. vrouwelijk en
het manlijke krijgt dan de opdracht het te ontwikkelen; het is
zelf die ontwikkeling.
*Gaf hem aren uit dank = belenen (mythologisch woordenboek).
Zo leert het vrouwelijke zich zelf kennen door zich te ervaren
in haar diepste wezen, als ontwikkeling van de
bewustzijnsaanleg tot bewustzijn in het algemeen, dat dan door
het manlijke van algemeen tot bijzonder verder moet worden
ontwikkeld. Het manlijke is zelf die ontwikkeling.
De oorspronkelijke vrouwelijke wijsheid is in de diepte der
psyche voortdurend werkzaam en het is verkeerd ons daar van
af te sluiten.
Over de hovaardigheid van het manlijke bewustzijn en de funeste
gevolgen van dien spreken wij later. Hier willen wij er slechts
op wijzen, dat zij in de joods-christelijke wereld haar grootste
eenzijdigheid bereikt heeft.
Het gevoel van de hoge waarde van het vrouwelijke was verloren
gegaan en het begrip, dat vrouwelijk en manlijk een ongescheiden
onderscheiden eenheid van tegendelen zijn, nog niet geboren.
Dat Jezus zijn moeder, die buiten staat, afwijst, is kenmerkend
voor de tijd waarin het Jezusverhaal speelt, al is hij als
manlijke figuur niet consequent volgehouden.
Hij is typisch androgyn en heeft bovendien contacten met ver-
scheidene vrouwen, die ook bij zijn sterven en op paasmorgen
aanwezig zijn.
De godheid echter werd als zuiver manlijk opgevat, maar de
katholieke kerk hield het vrouwelijke in hoge ere in de figuur
der Madonna, al wordt zij in de bijbel ontluisterd, doordat men
haar daar meer kinderen laat baren. De evangelisten hebben
van de achtergrond van het verhaal niet veel begrepen. Deson-
danks speelt heel het oude ritueel een rol in de kunst o.a.
Maria Magdalena met de beker, de Madonna met de dode Jezus op
schoot, in welke uitbeelding de terugkeer van de zoon in de
moederschoot wordt bedacht; de Moedergodin is n.l. ook de
grote Doodsmoeder.
En zoals de priesters der grote goden in de oudheid, feitelijk
of figuurlijk castraten waren, die hun gehele geslachtsleven
aan de godin wijdden, zo zijn ook de r.k. priesters figuurlijk
nog castraten (het celibaat) in vrouwenkleren.


11

Het geheel is duidelijk een overgangsfase tussen de
antieke en de toenmaals nieuwe godsopvatting, die
zich beperkte tot vergoddelijking van het enkel man-
lijke. Deze fase werd beëindigd door het protestant-
isme, dat te begrijpen is als een poging om het con-
flict tussen het (vrouwelijke) religieuze gevoel en
het (manlijke) godsdienstige denken op te heffen.
De madonna werd uit de protestantse kerken gebannen;
geuzen scholden haar uit voor de hoer Maaike en
wierpen paardenmest naar haar beeld.
Het vrouwelijke leed in de kerkelijke wereld de neder-
laag en nadien is de Europese wereld in haar geheel
star en blind verder gegaan langs de weg van de ver-
werping van de vrouwelijke waarden.
Hierop is in deze eeuw een reactie ingetreden, die
te bewijzen is als een schrikwekkende wraakneming van
het vrouwelijke, dat haar negatieve elementaire
aspect tot gelding brengt, het aspect van de verslin-
dende grote Moeder, waarbij zij zich bedient van de man-
lijke agressiviteit.
Het manlijke is negatie van het vrouwelijke en het woedt
thans in den blinde.

In de grote Moeder waarin het beginsel der
zelfweerspreking wezenlijk kenmerk is en als onmiddelijk
werkzaam gesteld wordt, zijn dood en leven, agressie
(natuurlijke manlijkheid) en sexualiteit magisch verbon-
den. Zij is de almachtige heerseres over alles.
Als zelfweerspreking is zij door en door waar, want door
en door negatief. En omdat zij de volle waarheid is,
hangt alles van haar af, vloeit uit haar voort.
Maar als zelfweerspreking is zij nog aanvankelijk. Vandaar
dat de primitieve uitbeeldingen het vrouwelijke nog on-
middelijk verenigen met het manlijke o.a. in de grote
Moeder met de vagina dentata* (roodhuiden) of met de
phallus en ook wel als de kinderenverslindende. Desal-
niettemin blijft in deze afbeeldingen het vrouwelijke (de
vrouwelijke figuur) overheersen en doet het manlijke alleen
mede op de wijze ener primitieve beeldsprakigheid, waar-
door de grote Moeder de huiveringwekkende wordt.
* (vagina met tanden)
Het manlijke is in het vrouwelijke van den beginne voor-
ondersteld, maar in deze beelden treedt het onmiddelijk
te voorschijn, primitief en agressief.
Het onderscheid, de tegenstelling tussen vrouwelijk en man-
lijk wordt wel aan het licht gebracht, maar op primitieve
wijze, rechtstreeks. Er is nog geen differentiatie, geen
ontwikkeling.

Aangezien alle Zijn Worden en het leven een proces is, is
de ontwikkeling ook van de verhouding vrouwelijk/manlijk
onontkoombaar.


12

Het vrouwelijke ontwikkelde zich tot de grote goede Moeder-
godin, waartegenover het manlijke onbelangrijk was. Toch
werd het erkend als de negatie van het vrouwelijke, maar
in onmiddelijke samenhang ermede.
Op den duur echter gaat ook het manlijke zich ontplooien
en verkeert zich van natuurlijke agressiviteit tot bewust-
zijn, tot geestelijk leven, waardoor het vrouwelijke, waarin
het voorondersteld en werkzaam is, zich ontwikkelt tot de
Sophia (de vrouwelijke wijsheid), de zich doorlichtende
vrouwelijke psyche, die door het doorlichten tot het oor-
deel des onderscheids tussen zichzelf en het manlijke komt
en omdat de vrouwelijke bewustwording zich onmiddellijk
d.w.z. buiten het denken om voltrekt, het manlijke als het
andere stelt als geopenbaard d.w.z. onmiddelijk geweten,
verworven inzicht.
Dit wordt verhaald in de mythen van Isis en Horus, Demeter
en Kore, en tenslotte van Maria en Jezus.
Het vrouwelijke verkeert zich in deze mythen tot het manlijke,
waarin het voorondersteld blijft als opgeheven moment, maar
dit wil zeggen, dat in het manlijke als het bewustzijn de
kategorie der identiteit blijft meedoen.
Dit inzicht echter ontbreek, ook in het christerdom, dat het
vrouwelijke radicaal verwierp, hetgeen voortvloeide uit het
bewustzijn, dat het manlijke de negatie is van het vrouwelijke.
En doordat het niet dóórdacht, bleef liet staan bij het onder-
scheiden, welke stilstand de doodzonde van het christendom
genoemd mag worden, omdat het daardoor zijn eigen grondge-
dachte, n.l. de liefde, verwierp. Maar bovendien verwierp
het het mysterie, oerkenmerk van het vrouwelijke.
Aan het licht, de klaarheid, is het duister voorondersteld.
Wij kunnen haarfijn vertellen over eicel en spermatozoa,
hun versmelting en over celdeling, d.w.z. dat wij alles
weten over de verschijnselen waarin het leven zich openbaart,
maar het leven als zodanig is door geen mensenoog aanschouwd.
Wij kunnen het vatten in fysiologische, psychologische, filo-
sofische formuleringen, maar daarbij moeten wij in het oog
houden, dat wij het altijd in andere fysiologische, psycho-
logische of filosofische begrippen uitdrukken maar het
als zodanig niet in woorden kunnen vatten, behalve in dat
ene woord: leven.

Het christendom mag nog zoveel over de liefde gesproken
hebben, het is er nooit aan toegekomen en christelijk Europa
volhardde bij de kategorie van het onderscheid en wilde alles
tot klaarheid, klaar bewustzijn brengen.
Alles rubriceren, in vakjes onderbrengen, keurig rangschikken
was (en is) het ideaal.
Vaak wordt Herakleitos geciteerd: "Alles vloeit, niets blijft",
maar het vloeien wordt niet erkend; geen overgang van het
een naar het ander.
Hardnekkig wordt gepoogd om uit het denken te leven, niet
uit het redelijke doordenken, maar uit het verstandelijke,
het eenzijdig manlijke, het onderscheidende denken, dat niet

13

tot wijsheid voert, al is het nog zo knap.
Wijsheid is meer dan inzicht; zij is doorzicht en de wijze
weet, dat het leven niet eenzijdig te beredeneren valt,
dat bewust leven niet alleen denkend leven is.
Natuurlijk moeten wij denken; het is een geestelijke functie
van de hoogste orde, maar juist daarom is het zo moeilijk.
En omdat het zo moeilijk is, kunnen wij allicht op dwaal-
wegen geraken. Dit geldt ook voor het redelijke doordenken,
het zuivere denken.
Natuurlijk kan het denken als critische instantie werkzaam
zijn, wanneer het om het zuivere denken gaat, speelt de
(vrouwelijke) kategorie der identiteit hierbij een beslissen-
de rol. Dit denken denkt n.l. alles tot eenheid en ver-
keert daarom het verschillende, het tegengestelde in het
licht der identiteit tot tegendeligheden, waardoor het tot
de eenheid der ongescheiden, maar wel onderscheiden eenheid
van tegendelen concludeert.
Het weet, want heeft begrepen, dat alles zijn eigen ontken-
ning aan zich oproept en niets eenzijdig, in eenzijdigheid
opgaat.
Goed zonder kwaad is een zinloze klank evenals mooi zonder
lelijk, enz. En omdat deze onderscheiden begrippen onafschei-
delijk samengaan vormen zij een eenheid.
Wie kwaad beoogt, bewerkt goed, doordat hij verzet oproept
tegen zijn boosheid, wie enkel het mooie wil, zonder enige
disharmonie, neemt alle spanning weg en bewerkt daardoor
verveling, zodat het mooie zijn doel mist: de mens tot inner-
lijke stille harmonie te brengen of tot blijdschap.
Daarom staat de Renaissance hoger dan de klassieke Griekse
kunst, die enkel in schoonheid als uitdrukkingsmiddel voor
het verbeelden ener idee geloofde.
Wie zuiver denkt, moet doordenken en als hij dus over de oor-
zaak spreekt, bedenken, dat er alleen van oorzaak te praten
valt, als er een gevolg is en dat dit gevolg dus de oorzaak
ervan is, dat zijn oorzaak oorzaak is.

Er is nog een corrigerende instantie, die wij de innerlijke
stem noemen. Deze instantie werkt onmiddellijk, corrigeert
het bewustzijn als het zich op een dwaalweg bevindt; en ver-
der zijn er de dromen, die ons waarschuwen en ons de weg
wijzen.
Dit alles behoort tot de psyche, niet tot het denken; tot
het vrouwelijke openbaringsinzicht, niet tot het manlijke
denken, maar ook de mannen, vooral de knappe verstandelijke
denkers hebben haar corrigerende invloed nodig.

Doordat het denken, dat zich tot het onderscheiden beperkte,
de overhand behield, verdorde de geest van Europa, waar hij
geboren was.
Het behield de overhand, omdat het het enige denken is, dat
de geestelijk gemiddelde mens kan presteren en ook de knappe
koppen zijn in geestelijk opzicht middelmatig.


14

Hier ligt natuurlijk de beschuldiging van ijdelheid of ver-
waandheid voor de hand, welke echter moet worden terugge-
wezen. Zoals wij reeds zeiden is wijsheid meer dan inzicht,
dan onderscheidingsvermogen; het is het weten van het
wezenlijke en dit weten wordt op vrouwelijke (dus onmiddel-
lijke) wijze geniaal, als geopenbaard weten, op manlijke wijze
redelijk doordenkend, verworven als zuiver begrip.
In beide gevallen is sprake van een gave. Wij hebben niet
allen dezelfde geestelijke structuur.
Verder is te bedenken, dat niemand tot redelijk doordenken
komen kan, wanneer hij niet tot het oordeel des onderscheids
gekomen is. Deze denkwijze is dan ook niet minderwaardig en
zij blijft in het redelijk denken voorondersteld, maar zij is
de aanvang, waarbij wij niet kunnen blijven staan.
Het vrouwelijke is het nog ongedifferentieerde, dat het onder-
scheid stelt: de geboorte van de zoon, die het differentiëren
moet voortzetten en dit ook doet, waarbij hij begint met de
dingen gescheiden te zien en te denken.
Omdat het manlijke negatie van het vrouwelijke is en dus vrou-
welijk op negatieve wijze, dient het dit op zijn wijze te doen
gelden: identificerend denken, maar dit heeft christelijk
Europa nagelaten, behalve enkelen, die het redelijk denken
is aangeboren. Wie er zich op verheft, is nog niet goed
wijs, evenals allen, die de vrouw als minderwaardig beschouwen.

In de natuur is het één buiten het ander, ligt alles uiteen;
de natuur is een veelheid van verschijnselen. En het ver-
standelijke, het onderscheidende denken moet daarom als na-
tuurlijk denken begrepen worden, dat opgaat in veelheid van
verschijnselen, die het steeds verder uiteen denkt, tever-
geefs trachtend het wezenlijke te ontdekken. Dit echter is
zintuigelijk niet waarneembaar. Ten overvloede verwijzen wij
hier naar hetgeen wij in het voorgaande (pag. 12) schreven
over het mysterie.

Dat het verstandelijk denken de overhand bereikte, spreekt
vanzelf, omdat het het voor de massa geschikte en enig moge-
lijk denken is. Alles keurig onderbrengen in vakjes en hokjes,
programmeren, vastleggen, dit alles werd het ideaal en de
drager ervan is de burgerman, het toppunt van domheid.
Niets mag vloeien, niets onzeker zijn. Rechten en plichten,
waarbij hij leiding kreeg van de neo-Kantianen, die zich zo
vreselijk druk maakten over het vraagstuk van de plichten,
zodat zelfs van "die verdammte Pflicht" gesproken werd, of-
schoon het echt niet ze verschrikkelijk moeilijk is uit te
maken wat onze plichten zijn.
De onzekerheid moest weg uit het leven en zo kwam hij tot
de steeds verdere uitbreiding van het verzekeringswezen,
totdat hij het toppunt bereikte: het verzekerd zijn van de
wieg tot het graf, heel het leven een grote voorzorg, maar
beslist geen avontuur. Er zou je iets onvoorziens kunnen
overkomen.


15

Multatuli creëerde de volmaakte dorre burgerman en noemde
hem Droogstoppel.
Het leven geen avontuur en dus ook niet de liefde, want
liefde is een dichterlijk avontuur en ook van dichterlijk-
heid willen de Droogstoppels niet weten. Wij moeten praktisch
zijn en nuchter.
Als laatste kwam de kunstenaar in aanmerking om zeker ge-
steld te worden; men bedacht de contraprestatie, waardoor
het velen zeer gemakkelijk werd gemaakt om zich kunstenaar
te noemen.
Eens was dit anders, moest de kunstenaar zich bewijzen. De
bohème was de laatste vrije kunstenaarswereld, waarin hij
zich bewijzen moest, al werd die vrijheid vaak duur betaald.
Wij krijgen nu eenmaal nooit iets cadeau en wat niet betaald
wordt, wordt betaald gezet.
Alle lagen der maatschappij zinken weg in materialisme en
zakelijkheid, een teken van ondergang. Natuurlijk zijn er
rechtvaardige eisen, maar te bedenken is, dat elke maatschap-
pij haar recht heeft.

Het verstandelijke denken heeft gepoogd van de grote godin
een assepoester te maken, maar zij accepteert deze rol niet,
aangezien zij ook de huiveringwekkende godin is, die uit zich-
zelf (het onbewuste) haar natuurlijke primitieve agressiviteit
opstuwt. Zij is allerminst het stille schuwe meisje, dat in
de hoek bij de haard zit.
Zij is primitief geworden, doordat zij als de creatieve, het
bewustzijn (open) barende en steeds vernieuwende verdrongen
is.
De goede Godin heeft zichzelf verkeerd en haar negatie is de
primitieve natuurlijke agressiviteit die zich laat gelden als
de mensenmoordende, door bloed wadende mannenwereld van onze
eeuw. Twee wereldoorlogen, de nazistische moordorgieën,
koloniale oorlogen, miljoen verhongerenden, eindeloze poli-
tieke en economische uitbuiting van volkeren en rassen met
steun van de beschaafde christelijke wereld.
De grote Godin, die tot de hoogste hoogten was opgerezen,
de lichtende, uit wie het bewustzijn als lichtzoon geboren
werd, is gemaakt tot een macht der duisternis, die het man-
lijke als haar instrument gebruikt. De lichtzoon wordt Satan.
Het is niet haar schuld, dat de grote Vader tot een belache-
lijk opgeblazen figuur verworden, steriel redenerend op weg is
naar de zelfmoord.
"Oren hebben zij, maar zij horen niet".
Het manlijke verwerpt de wijsheid, zowel de vrouwelijke als die
van het zuivere denken; vernatuurlijkt, verzakelijkt, analy-
serend, sadistisch sluit het zich hardnekkig af van de oer-
grond van het leven. Dientengevolge is er geen vernieuwing.
Door de vernatuurlijking, die technologische ontwikkeling
genoemd wordt, komt het manlijke dieper en dieper in de onvrij-
heid terecht, want in de onwaarheid verheft het de leugen


16

steeds hoger en verikkigt het meer en meer.
Een voorbeeld van dit alles is te vinden in de Progil-
affaire te Amsterdam, waar het kankerinstituut een waar-
schuwende stem liet horen tegen de vestiging van een
Progilfabriek in de dichtbevolkte hoofdstad, welke waar-
schuwing door de zakenwereld fel bestreden werd.

Het manlijke bewustzijn is het IK-bewustzijn. IK zeggend treedt
het subject in een abstracte verhouding tot zichzelf, waarbij
het het andere als het niet-IK uitsluit. Doordenkend komt
het tot het inzicht, dat alle subjecten IK zijn en dus als
IK identiek en in hun identiteiten. Wij zijn Ik.
Zich verikkigend negeert het IK dus identiteit en daarmede
het Vrouwelijke. Door dit af te stoten, stoot het de liefde
af en blijft in de vijandigheid, de haat steken. En doordat
het met de identiteit de eenheid negeert, verwerpt het de
waarheid, want deze is slechts in de eenheid, die overigens
alleen in de geest, de manlijke en de vrouwelijke, maar niet
in de natuur te vinden is.
Verikkigd gaat het IK onder in natuurlijkheid, het verhoudt
zich tot het andere enkel als het andere; identiteit ont-
breekt; het volhardt in eenzijdigheid. Daarom kan het geen
contact willen, behalve formeel, uiterlijk en het zet alles
op alles om zichzelf negatief te handhaven.
Het is dan ook vanzelfsprekend, dat de burgerlijke wereld,
als die van de natuurlijk gerichte mens, het materialisme
en het egoïsme predikte.
De economie verkondigde de heilzame functie van het eigen-
belang. Als iedereen dit nastreefde zou de wereld het top-
punt van economisch welzijn bereiken.
Er kwamen zwartkijkers, zoals Ricardo en Malthus, die erop
wezen, dat het onvolprezen eigenbelang voor miljoenen
levenslange ellende betekende, maar dit werd aanvaard als
een onontkoombaar begeleidend verschijnsel, omdat het burger-
lijke levensdoel uit te drukken is in de woorden: veel, meer,
meest.
Zo "heilig" overtuigd waren de rijken en welgestelden, de
leidinggevende personen van de onwrikbaarheid van de leer
van het eigenbelang, dat zij het standaardwerk van Adam Smith:
"An Inquiry"* gelijk stelden met de bijbel. Men sprak zelfs van
"heilig egoïsme".
* Komplete titel: "Inguiry into the nature and the causes of the wealth of nations." (1776)
Het levensideaal van de burgerman ligt in de sfeer van het
hebben, d.w.z. van het verkeerde zijn.
Hij verkondigde grof egoïstische gedachten zoals:
        Ieder is zichzelf het naast.
        Charité bien ordonnée commence par soi même.
        Mir geht nichts über mich.
En hij voelde zich gewichtig.

Er is een oud mythologisch verhaal, waarin verteld wordt,
dat de grote Vader in permanente coïtus op de grote Moeder


17

lag, tot een god kwam, die hen uiteen dreef, "opdat er
licht (bewustzijn) zij". Dit uiteenrukken wordt in het
verhaal de zondeval genoemd. De strekking van het verhaal
is, dat het manlijke zich ontworstelt aan de zwaartekracht
van het natuurlijke, het onbewuste, waarbij het dan als zelf-
standig geworden bewustzijn inziet, dat toegeven aan die
zwaartekracht zelfontkenning en dus zondig is. De grote
Vader, die zo hevig terugverlangt naar het verzonken zijn
in de grote Moeder - de praenatale fase - voelt zich zondig,
is zich van zijn zondig verlangen bewust. Vandaar dat hij
klaagt over de zondeval.

De mens heeft veelal de neiging toe te geven aan de zwaarte-
kracht van het onbewuste, omdat hij dan zonder zich schuldig
te voelen ontslagen is van verantwoordelijkheid. Het dier is
niet verantwoordelijk voor zijn daden; het ageert uit zijn
instincten en deze zijn collectief; zij vormen het weten van
de soort, verworven in miljoenen jaren.

Onze maatschappij is op weg om de persoonlijke verantwoorde-
lijkheid steeds meer van de mensen af te nemen door het maat-
schappelijk leven in toenemende mate te automatiseren - de
triomftocht van de computer en andere technische apparaten,
die vanaf de grondstof tot en met het eindproduct alles
"zelfstandig" doen. Zij zijn uiterst vernuftige realisaties
van verstandelijk denken.
De technologie is op weg de mens als creatieve werkkracht
uit te schakelen en zijn handelingen te reduceren tot zo weinig
mogelijk routinehandelinigen, d.w.z. hem meer en meer tot een
gewoontedier, een robot te maken, hetgeen er op neerkomt,
dat die mens dieper en dieper in het onbewuste wegzinkt.
Vandaar de zelf-doen propaganda als vrije tijdsbesteding, voor
welk doen alles prefabricated en dus gestandaardiseerd, d.w.z.
als onpersoonlijk product te kopen is. Dat de creativiteit
hierdoor bijster ontwikkeld wordt, valt te betwijfelen.
Het koste wat het kost, maar de zakenwereld wil verhinderen,
dat de mensheid zich ontworstelt aan de zuigkracht van het
onbewuste, vandaar de massale propaganda, die reclame genoemd
wordt en er moet inhameren, dat de door de zakenwereld aange-
boden producten onmisbaar zijn voor de menselijke waardigheid,
welk begrip vervangen is door het woord "status".

De Franse revolutie bracht de burgerman aan de macht, waar-
mede het zakelijke op alle gebieden des levens toonaangevend
werd.
In Parijs had men Lodewijk XVI het hoofd afgeslagen en daar-
mede de staat als eenheid afgeschaft, want de koning belichaam-
de hem.
"L'état c'est moi".
Als eenheid is de staat alleen denkbaar en kan daarom slechts
leven in het bewustzijn der staatsburgers. Wanneer echter de
staatsburgers niet verder komen dan tot verzakelijkt denken,
verzakelijken zij ook de staat, die dan meer en meer in het
maatschappelijke verzinkt, zoals in onze dagen angstwekkend
duidelijk geworden is. En wat democratie genoemd wordt, is
niet anders dan verbrokkeling op grond van zakelijke motieven.
Alle technische knapheid tenspijt en juist tengevolge van die
knapheid is het onbewuste, maar thans als huiveringwekkende
verslindende grote Godin in haar elementaire kracht en macht
bezig onze beschaving te vernietigen.


18

De door en door verzakelijkte burgerman is bezig zijn graf
de delven en praat daarbij ijverig over vooruitgang.

Bewustwording is een proces, maar het is omkeerbaar. In dit
geval spreken wij van regressie.
Als proces is het de verkering van onbewustzijn tot bewustzijn,
dus van niet-zijn tot zijn, die in het worden in eenheid samen-
gaan, echter alleen als begrip. Als en in het reële proces
blijven beide polen reëel onderscheiden.
Het onbewuste is het begin van het bewustzijn.
Het proces is voortdurend, tenzij het geremd wordt, hetgeen
door het subject geschiedt, eventueel onder invloeden van
buiten. Angst voor verantwoordelijkheid kan remmend werken.

De eerste fase van het bewustzijn is de gedachte, die zelf wel
denken is, maar geen resultaat van denken, doch als de vorm
ervan het kind van de moeder (het onbewuste).
Vorm en inhoud zijn hier volslagen identiek, een identiteit
zoals deze in de wereld der verschijnselen nooit voorkomt en
niet voor kan komen, omdat in deze wereld de kategorie van
het onderscheid bepalend is. Alles is er buiten elkaar.
Gezien in de kategorie van het onderscheid is het een niet
het ander; zij negeren elkaar, hetgeen in de sfeer van het
leven tot afweer eventueel vijandigheid leiden kan, zoals
de dieren- en mensenwereld duidelijk doet blijken. Het negeren
kan dan tot een negatieve levensuiting worden, welke agressi-
viteit genoemd wordt.
Ook in het denken doet de kategorie van het onderscheid mee,
maar wordt, wanneer het denken hierbij niet staan blijft, doch
voortgaat en doordenken wordt, opgeheven tot moment.
Deze laatste fase echter wordt in het algemeen niet bereikt;
men blijft in de negatie steken vandaar dat het IK zich continu
verikkigt en de agressie onder allerlei fraaie benamingen
zoals vrije concurrentie tot grondslag van het maatschappelijke
en als bewapening ter bescherming der onafhankelijkheid tot
grondslag van het staatkundig leven worden gemaakt.
Anders gezegd: de verhoudingen tussen individuen en volkeren
worden bepaald door vijandigheid; onze samenleving berust op
het principe van het geweld; de agressie is dominant. En deze
wordt volkomen bewust bot gevierd, zoals blijkt uit de ver-
houdingen tussen de ontwikkelingslanden en de ontwikkelde en
uit de politiek of economische koloniale verhoudingen, van
welke laatste wij die tussen de U.S.A. en Zuid-Amerika willen
noemen.
Heel deze ontwikkeling is moorddadig voor de ethiek, vandaar
dat ook de moraal (de algemene naam voor de zedelijkheid) onder-
gaat, omdat de ethiek (het subjectieve creatieve zedelijke
denken) haar niet voortdurend kon vernieuwen.

Het verstandelijke denken, het z.g. intellect, is het beper-
kende, dat ook zichzelf beperkt; het werkt met begrippen,
die veelal niet anders zijn dan woorden, fraai klinkend
eventueel, maar hol.
Wat voor inhoud heeft het woord vrijheid in een wereld, waarin
de een het recht d.w.z. de vrijheid heeft om macht uit te


19

oefenen over de ander, hem te onderdrukken?
Waar is dan de vrijheid van de onderdrukten?
Wij zijn niet vrij, wanneer en voorzoverre wij afhangen van
een ander en wie leeft van onderdrukking is afhankelijk
van de onderdrukten, hetgeen duidelijk blijkt als zij zijn
tirannie afschudden.
Vrij zijn wij slechts in de verhouding tot onszelf en deze
is slechts te vinden op manlijke wijze in het denken, voor
zoverre dit plaats vindt terwille van het denken, het tot
klaarheid komen omtrent het Zijn, waarbij te onderkennen is:
a)   de wetenschap om de wetenschap en
b)   de wijsbegeerte, die als laatste doel heeft het denken
     zichzelf te doen begrijpen, het denken, dat zichzelf
     doordenkt;
en op vrouwelijke wijze intuïtief (eventueel geniaal):
a)    wanneer het individu zich kunstzinnig uitspreekt ter-
      wille van de kunst,
b)    wanneer het in de liefde zichzelf vindt in een ander.

In onze tijd is de wetenschap gedegradeerd tot knecht der
industrie, de wijsbegeerte verlopen tot veelal leeg gepraat,
waarbij niet de rede, maar subjectieve meningen en allerhand
vooroordeel, vaak zuiver emotioneel bepalend is, terwijl de
kunstenaarswereld - behalve de traditionelen - zich ver-
loopt in experimenten, waarbij langzamerhand niets te dol
en te ordinair is, tot liederlijkheid toe, en de liefde
beneden het middenrif gezakt is. Dat wat het doorbreken van
taboes genoemd wordt, is veelal niet anders dan zich sub-
jectief exhibitionistisch afreageren van sexuele maniakken.

Wie vrijheid wil voor zichzelf, moet ervoor waken anderen
niet te hinderen, want wanneer en voorzoverre hij dit doet,
loopt hij zichzelf in de weg; dus moet hij zichzelf vrijwillig
beperken. Zijn IK als de gedachte, waarin hij de abstracte
verhouding tot zichzelf uitdrukt, is te begrijpen als de
zelfbemiddelaar, uit welke functie geen enkel recht valt
af te leiden ten ongunste van anderen. Hij heeft recht op
zichzelf, op de handhaving ervan en dus ook op zelfverweer,
maar met inachtneming van de hiervoren genoemde eis van
zelfbeperking.
Het IK als zelfbemiddelaar maakt het ons in principe moge-
lijk ons zelf te verwerkelijken en dat is het wat leven in
vrijheid genoemd wordt.
Zelfverwerkelijking is creatief zijn en vooronderstelt spon-
taniteit, maar wie spontaan zichzelf verwerkelijkt als uit-
buiter, verwerkelijkt zich niet als mens, want het wezens-
kenmerk van de mens is zijn geestelijk leven; onze waarheid
is bovenzinlijk, bovennatuurlijk. Het geestelijke leven is
ontastbaar en dus ook onaantastbaar (wat hetzelfde betekent
als heilig) en daarom is de vrijheid wezenskenmerk van de
mens.
Wie hem uitbuit, neerdrukt en dwingt tot de strijd om het
naakte bestaan of hem anderszins tot zijn werktuig maakt, ont-
neemt hem zijn vrije wil, d.w.z. zijn vrijheid; de uitgebuite
houdt op subject te zijn en wordt object, ding. Dit is door
en door onzedelijk.
Onze wereld berust op deze onzedelijkheid, maar het verikkigde
IK kan dit niet zien, omdat het in negativisme volhardt,
gelovende dat het positivisme is. Zo geeft het dan zijn


20

onzedelijkheid uit voor zedelijkheid, waardoor het pervers
leeft. Pervers is dat wat de schijn heeft van wat het niet
is.
Het verstandelijk denken, het z.g. intellect wil alles door-
schouwen door het uiteen te rafelen, maar blijft desondanks
in het donker wroeten, want het Wezen is niet te schouwen,
is enkel denkbaarheid.
Het intellect is mateloos knap en even mateloos onwijs en
in zijn onwijsheid blind hoogmoedig. Sinds de vorige eeuw
gelooft het in de mogelijkheid der totale vergeestelijking,
waarbij het het begrip "geest" beperkt tot verstandelijkheid
en bovendien niet begrijpt, dat het een eenzijdigheid nastreeft
en dus een onhoudbaarheid. Doordat het het onbewuste de rug
toekeerde en dus het vrouwelijke als datgene wat het aardse
menselijke tot zijn hogere zin voert, miskent, is het gestag-
neerd en onmachtig tegenover de Verschrikkelijke grote Moeder,
die als negatie van de creatieve, de goede grote Moeder,
manlijk natuurlijk agressief is en in onze eeuw de dood over
de wereld zaaide en zaait.
Haar macht wordt groter en groter naarmate de gelijkschakeling
voortschrijdt en het individu zijn persoonlijkheid verliest.
De gelijkschakeling speculeert op het collectieve element in
de individuele psyche, dat vanzelf de behoefte tot wissel-
werking met zich brengt, maar het begrip wisselwerking sluit
eenrichtingsverkeer uit en dit verkeer is juist het kenmer-
kende in de gelijkschakeling, waardoor deze steriliserend
werkt. Men laat zich overbluffen, overrompelen, doet conces-
sies en redeneert het verkeerde weg. Onze maatschappij is
niet gediend van spontaniteit; zij eist volgzaamheid. Het
intellect is trouwens zelf niet spontaan, doordat het zich
van het vrouwelijke heeft losgemaakt.

In de vorige eeuw komt de psyche in verzet in de wetenschappe-
lijke wereld, de dieptepsychologie begint haar opmars.
Freud en Adler, typisch negentiende eeuwse verstandsmensen,
trachten het individuele gedrag psychologisch te verklaren,
waarbij zij het psychische leven beiden reduceren als geheel
onderworpen resp. aan de lustbegeerte (Freud) of aan de machts-
drift (Adler).
Weliswaar ligt de sexueel-agressiviteit ten grondslag aan het
leven, maar wij mensen kunnen als proces van vergeestelijking
niet bij deze oorspronkelijke grondslag blijven staan, terwijl
wij bovendien moeten bedenken, dat het begrip "sexueel" (de
vrouwelijke component der sexueel-agressiviteit) verlangen
naar eenwording betekent, waartegenover "agressiviteit" het
tegenovergestelde beoogt.
In het proces der psychische ontplooiing, waarin het psychische
leven zich meer en meer tot bovenzinlijk leven verkeert, ver-
keert de oorspronkelijke sexueel-agressiviteit zich tot liefde-
volle redelijkheid, welk einddoel heden ten dage wel zeer ver
verwijderd schijnt.


21

In de geschiedenis der mensheid is echter genoeg aan te
wijzen, waaruit blijkt, dat de mensheid deze weg tracht te
gaan. Freud en Adler hebben dit niet ingezien, zij kwamen
niet verder dan het individueel aspect der psyche, terwijl
Jung bovendien het collectieve ervan aan de orde stelde.
Voor hem is het intellect een minuscuul spiegeltje wat
bewijst dat het zuivere denken hem vreemd is.
Hij had een afkeer van logica, wiskunde vond hij immoreel,
ze maakte hem ziek. Hij bestudeerde de psyche volkomen
empirisch. Verder was hij paragnostisch.
Op grond van dit alles wordt hem tegengeworpen, dat zijn
theorie niet wetenschappelijk is en dat hij niets bewijst.
Het verstandelijk denken vergeet hierbij, dat het zelf ook
niets bewijst, omdat het niet uitkomt zonder axioma's en
hypothesen.
En verder zij opgemerkt, dat Jung door zijn uitgebreide
mythologische studies en door het ook ter plaatse bestu-
deren van de religieuze opvattingen van primitieve volke-
ren, alsmede van hun gewoonten, zeden en taboes, dus
empirisch bevestiging gevonden heeft voor zijn uitspraken
omtrent het collectief onbewuste, welks directe uitingen
hij zeer dikwijls paragnostisch heeft ervaren. Oosterse wijs-
heid had voor hem wel aantrekkingskracht, maar hij acht ze
voor de westerse mensheid niet practicabel. Had hij redelijk
zuiver kunnen denken, dan zou hij tot de conclusie gekomen
zijn, dat het collectief onbewuste aan het persoonlijk onbe-
wuste voorondersteld is en er niet bij weg te denken.
Wanneer iemand zegt: "ik zelf" spreekt hij dit uit, want het
zelf is de persoonlijke zijnswijze en ervaring van het collec-
tieve en vindt zijn afspiegeling in het godsbeeld, waarin
het zich voor alle leden van de collectiviteit uitdrukt;
het is het archetype van de orde en als archetype collectief.
Daarom neemt het aantal goden af naarmate de mens zich aan
de heerschappij van zijn natuurlijkheid ontworstelt en zijn
verzedelijking, vergeestelijking toeneemt; naarmate hij dus
meer cultuurmens wordt.
De negatie van het collectieve is het individuele; die van
het zelf in het IK, waarmede een nieuwe start aanvangt.
Het IK is volgens Erich Neumann resultaat van centrering.
Door de individualisering, d.w.z. door differentiëring
leert het collectief onbewuste zichzelf kennen.
Belangrijke begrippen zijn bij Jung, behalve de reeds genoemde,
de overdracht, de projectie en de introjectie. De eerste
twee hiervan kennen wij ook van Freud, maar bij deze hebben
zij een engere betekenis.
De overdracht heeft bij Jung identieke betekenis als het be-
grip communiëren bij de Duitse filosoof-psycholoog Karl Jaspers.
Over de projectie zegt hij, dat zij een kortsluiting is, een
eigen psychische mogelijkheid spiegelt zich in de buiten-
wereld. Dientengevolge is zij een weg tot zelfkennis.


22

De introjectie staat tegenover de projectie; een stuk
buitenwereld wordt gespiegeld in de binnenwereld en daardoor
een deel van de persoonlijkheid. Zo kan een godheid een
aardse held worden: Perseus, Theseus, Herakles, maar ook
Jezus, die echter in onderscheid met de drie voorgaanden
bijna geheel vergeestelijkt is; bijna omdat hij de woekeraars
uit de tempel ranselt, terwijl hij ook alleronvriendelijkst
tekeer kan gaan: "gij zijt uit de vader, de duivel enz."
Een ander voorbeeld van introjectie is die der romantici,
die door introjectie van de sprookjeswereld, welke in ons
leeft, de buitenwereld herschiepen.

Door projectie en introjectie, resp. zelfvervreemding en
zelfverrijking, ontwikkelt het individu zich meer en meer,
wordt bewuster, maar in hoeverre dit feitelijk plaats vindt,
is individueel verschillend, aangezien het individu gegeven
is, want het heeft zichzelf niet gemaakt, maar is resultaat
van twee reeksen voorouders, die zich in de ouders kruisen.
Behalve dat het individu gegeven is, moet ook opgemerkt
worden dat de omstandigheden waarin het ter wereld komt en
opgroeit, gegeven zijn: het gezin, de gezinsverhoudingen, de
maatschappelijke situatie, de tijdgeest, school, jeugderva-
ringen, de kracht van het IK van dit individu tegenover de
buitenwereld en daarmede de mogelijkheid van verzet tegen
die wereld, d.w.z. tegen de collectiviteit, die altijd naar
conformisme streeft, omdat zij nu eenmaal collectief is.
Aanpassing is in zekere mate noodzakelijk, juist omdat wij
ook collectief zijn, maar te veel aanpassen is vanzelfsprekend
verkeerd, zoals alle teveel. Het kan leiden tot verval of
verwringing van de persoonlijkheid, tot neurosen, psychosen,
hysterie, regressie tot infantilisme o.a. als volgzaamheid.
Dientengevolge laten zovelen zich tegen beter weten in over-
rompelen door het collectief onbewuste en zijn er zoveel
psychisch gestoorden.
In dit alles openbaart zich de wraak der grote Moeder. Velen
zijn op de vlucht naar haar toe, d.w.z. dat zij zich door haar
laten verslinden.
Met de wil is hiertegen niet veel te beginnen. Terecht ful-
mineert Jung tegen de overschatting ervan die een overblijf-
sel is van de extreme eenzijdigheid der vorige eeuw als het
geloof, dat de mens volslagen bewust kan leven. Door het
onmogelijke te willen, hebben velen zich psychisch geruïneerd.
Het levensdoel is zelfverwerkelijking, die wij niet straffeloos
kunnen verzaken. Wij kunnen het karakter niet veranderen, wel
frustraties opheffen.
Machtige middelen voor het collectief onbewuste als de ver-
slindende grote Moeder zijn het ongegronde schuldgevoel en
het misplaatste medelijden. Het eerste wordt veelal in het
kind ingehamerd, doordat het voortdurend te horen krijgt,
dat het ondeugend is, te kort schiet, vader en moeder ver-
driet doet. Het kind gaat dit geloven, aangezien het uitgaat


23

van de verkeerde premisse, dat ouders altijd van hun kinderen
houden. Was het maar waar.
Van misplaatst medelijden is te spreken, als iemand lijdt met
degene, die niet lijdt, behalve aan ongestilde IK-zucht.
"Ik heb het zo zwaar, want ik krijg mijn zin niet."
De IK-zuchtige, die het "zo zwaar" heeft, mag een zielige
indruk maken, maar is niet meelijwekkend, want hij lijdt geen
zedelijk gemis, omdat niemand iets kan missen, wat hij niet
kent.
Een mens kan overigens "zielig" zijn door zijn erbarmelijkheid,
maar tevens een canaille.
Daarom moet de hogere mens zich niet opofferen voor de lagere,
want dan vindt verspilling plaats.
Wie zijn liefde verspilt, schenkt geen liefde. Zijn goedheid,
menselijkheid komt in de goot terecht en daardoor wordt de
disharmonie in de wereld bevorderd, wat zondig is.

De verikkiging heeft een enorme omvang bereikt, (Erich Neu-
mann) en hiertegen zal dus een minderheid zich moeten ver-
zetten, opdat de wereld niet onderga, wat wij dienen te ver-
hinderen terwille van onze kinderen, die wij in de wereld
zetten.
Wie toegeeft, bevordert de verkeerdheid. Daartegenover kun-
nen wij wijzen op degenen, die een nieuwe ethiek zoeken, ook
al volgen zij hierbij soms vreemde wegen. Een nieuwe ehtiek
die zich verzet tegen de heerschappij van het collectief on-
bewuste, de ideaalloosheid, de mensonterende verzakelijking,
de zielverkopers van handel en industrie, de zaaiers van de
dood; deze nieuwe ethiek is in opkomst; zij wijst de weten-
schap op haar diepdonkere schaduwen.
Laten wij dus niet roepen om handhaving van orde en gezag.
Wie hierom roept, roept om de doodgraver.

                            ------
                              ---