Een Wijsgerige beschouwing over de ziel.


                      Hoofdstuk II 

    DE MENS IS GEESTELIJKE NATUUR 
en natuurlijke geest en op deze wijze eenheid
van tegendelen; hij is het chaotische en het kosmische
tevens, want hij is natuurlijk en geestelijk.
  De natuur is het chaotische principe, hetgeen dan
ook aan de dag treedt in de levenswijze der primi-
tiefste natuurvolkeren, die vrijwel alles aan het toe-
val overlaten, zelfs hun bestaansmogelijkheden; maar
hoe primitief zij zijn mogen, toch zijn zij in aanleg
geest en dus kosmisch. Zij weten het niet, maar ge-
voelen het, zij het vaag, en drukken het uit in hun
verbeeldingen der hogere machten, welke verbeel-
dingen nog zeer grillig en willekeurig zijn; schoonheid
is er niet aan te bedenken. Maar geleidelijk komt ook
dit te voorschijn, tot in de Griekse godsdienst de
schoonheid zelf de goddelijkheid wordt, want de
Griekse goden zijn alleen maar goddelijk wegens hun
goddelijke schoonheid.
  En tenslotte culmineert dit besef, altijd nog ge-
voelsmatig en intuïtief, in de laatste grote tragische
Griekse held, in die held, die boven het Griekendom
uit is, omdat hij zich versmolten heeft met de geest
van het Jodendom, de zuivere Godsgeest. Zo ontstaat

38

de tragische heldenfiguur, die wij kennen als de
Christus, de aan het kruis genagelde.
  Hij is op velerlei wijze te interpreteren maar altijd
is hij symbool van de aan het kruis der natuur ge-
nagelde mens, die tot wedergeboorte moet komen om
zijn natuurlijkheid en daarmee zijn Ik-zijn te over-
winnen en tot ware menselijkheid te geraken. Want
het ware menselijke is niet het Ik en ook niet het Ik-
denken; het is het volslagen algemene, is datgene, wat
men ook noemt het goddelijke.
  De mens is eenheid van tegendelen en in de Chris-
tusmythe of -legende of in het Christusverhaal wordt
gezegd, dat de mens alleen maar verlost kan worden
van zijn natuurlijkheid, wanneer hij haar overwint
door wedergeboren te worden, waarbij wij erop heb-
ben gewezen, dat hij niet zijn natuurlijkheid eenzijdig
moet verwerpen, want als hij dat consequent doet,
moet hij zelfmoord plegen en de wereld kan niet zelf-
moord plegen, omdat "het" nog niet is volbracht en
wij nog altijd op weg zijn om tot de idee van de
kosmos te komen. Dat is een lange geschiedenis.
  De mens is de tragische figuur, die altijd de strijd
heeft te voeren tussen zijn natuurlijkheid en zijn men-
selijkheid, en die strijd, dit conflict in de mens is de
spanning in zijn ziel waaruit alles geboren wordt: de
grootste extase, de hoogste zuiverheid en de diepste
liederlijkheid, want telkens valt hij, omdat de weg van
de mens een weg is van vallen en opstaan, van strui-
kelen. Het leven is niet zo eenvoudig voor wie het
ernstig meent.

39

  Natuurlijk kan hij het laten opgaan in uiterlijke
dingen, helemaal verlopen in dit en dat; men kan zijn
leven volkomen richten op het bepaalde en dan nooit
Mens worden. Wie het echter ernstig meent met de
mensen en het leven, kan daarbij niet blijven staan
en wie het ernstig meent, kan het niet helpen, dat 
hij het ernstig meent, want dat is een kwestie van
aanleg. De mens is tenslotte, als hij geboren wordt,
een geheel van mogelijkheden, die in een bepaalde
verhouding tot elkaar staan en die tenslotte uit hoofde
van die verhouding een bepaald resultaat opleveren.
Zo kunnen we die wonderlijke figuren krijgen, waar
heel de wereld verwonderd en soms bewonderend
naar kijkt en niet ten onrechte, zoals b.v. de kleine
generaal, die eens geboren werd nog geen twee hon-
derd jaar geleden ergens op Corsica uit een paar
doodgewone ouders en die heel de wereld onderwierp
en in zijn ban hield.
  Wat de mens is, is een toevalligheid, maar het is uit
de aard der zaak noodzakelijk, dat hij dat is, wat hij
is, omdat de verhoudingen zodanig tot elkaar staan,
dat dit bepaalde resultaat noodwendigerwijze ge-
boren moet worden en een ander resultaat volstrekt
uitgesloten is. Het is volkomen toevallig, dat de mo-
gelijkheden zich zo verhouden, maar omdat zij zich zo
verhouden, is het volstrekt noodzakelijk, dat dit resul-
taat geboren wordt; en zo kan het noodzakelijk zijn,
dat de mens niet anders leven kan dan zoekende op
een of andere wijze naar de waarheid en niet tevreden
voordat hij de waarheid omtrent de mens gevonden

40

heeft. En hierom gaat het tenslotte; hierom kan het
ons in de grond der zaak alleen maar te doen zijn: om
de waarheid van de mens, want wat zouden we anders
zoeken, wat is er anders belangrijk in het leven dan
de mens en zijn waarheid? Al het andere is maar ding,
al het andere is nog maar niet-mens.

  De mens is de tragische figuur, want de mens is de
Mens, degene waarin de natuur zichzelf overwint,
zichzelf te boven tracht te komen, en zo laat de mens
zich begrijpen als het natuurlijke, dat tevens niet na-
tuurlijk is, als natuurlijke niet-natuurlijkheid en niet-
natuurlijke natuurlijkheid, als eenheid van tegen-
delen, want de mens is een eenheid en deze tegen-
deligheid brengt een spanning in hem teweeg, door-
dat zij hem dwingt om zich te ontwikkelen naar twee
zijden. En al doet niet iedereen er aan mee, niemand
kan zich geheel onttrekken aan zijn menselijkheid
en zo heeft de mens dan ergens nog wel een stukje ge-
weten, of hij heeft ergens nog wel een herinnering
aan iets wat schoon was en nog menselijk; en zo kan
het zijn, dat hij heel zijn menselijkheid openbaart
door het aaien van de kop van een hond of door het
nemen van een kat op zijn schoot en even ver-
tederd zijn.
  De mens is de tragische held al is hij niet altijd zo
heldhaftig: hij heeft het moeilijk in het leven en om-
dat hij het zo moeilijk heeft, moeten wij hem ver-
geven.
  Hij is zich bewust geworden van zichzelf, toen hij Ik

41

ging zeggen, maar aanvankelijk was dat hele Ik-
zeggen nog niet zoveel zaaks, want hij zei wel Ik,
maar begreep nog niet, wat hij zei.
  Ik zeggende begon hij zichzelf te bevrijden, zich af
te zonderen van al het andere, dat het niet-Ik voor
hem was en zo was dit dan het begin van de bevrij-
ding, maar hij begreep het nog niet, het leefde nog
niet in hem en daarom handhaafde hij nog de sla-
vernij. Toen echter eenmaal de Christus, wel niet in
levende lijve, maar als idee van het mens-zijn, gebo-
ren was in de wereld, kon de slavernij geen stand meer
houden, want toen was alles anders geworden, was
in principe de Mens tot zichzelf ingekeerd en had zich-
zelf onderkend, maar ook dit is weer een lange weg.
  Als de mens "Ik" zegt, stelt hij zich negatief ten
opzichte van al het andere, dat niet-Ik is. En zo-
doende laat Ik zich begrijpen als negatie en als be-
vrijding. Hij maakt zich los uit de homogene massa,
waartoe hij eerst behoorde, hij gaat "Ik" zeggen en
onderscheidt zich dus, want Ik is een onderscheidende
gedachte, het onderscheiden van dit en van dat, van
Ik en niet-Ik, van ik en een ander, de anderen, alle
anderen. Het Ik is in zoverre nog niet veel fraais,
want nog maar de onderscheidende gedachte en het
beklemtoont zijn eenzijdigheid en houdt eraan vast,
want het is vooralsnog de eenzijdigheid zelve en als
verenkeling, als beperking is het natuurlijkheid, want
in de natuur is alles op bijzondere wijze verenkeld en
in zoverre alles iets bijzonders, weshalve er in de
natuur eigenlijk niets bijzonders is.

42

  Ook dit spreekt vanzelf, want alles wat zich laat
zeggen, laat zich tegenspreken. Wanneer wij dus zeg-
gen, dat alles in de natuur iets bijzonders is, hebben
wij tevens gezegd dat het niet veel bijzonders is, om-
dat het allemaal bijzonderheden zijn. En het is niets
bijzonders om wat bijzonders te zijn. Wij zijn het allen
en wie zich daarom op de borst slaat, is nog niet
goed wijs.
  Voorzoverre het Ik van de bijzonderheid, de be-
perking, de bepaaldheid niet loskomt, is het een na-
tuurlijke gedachte en wanneer dan ook het Ik-denken
zich gaat ontwikkelen, komt het vanzelf alleen maar
tot het oordeel van het onderscheid door het zien van
het onderscheid der dingen en het concluderen er-
toe tot het z.g. verstandelijk  denken, dat alles
uit elkaar denkt, losrukt en dat enorme resultaten be-
reikt heeft. Wat hebben wij al niet uitgevonden; wat
heeft onze wetenschap al niet bereikt; wat kunnen
wij al niet? Immers zelfs de wereld verwoesten, om-
dat we alles zo grondig uit elkaar gedacht hebben,
tot het atoom toe. Dat is een hele vooruitgang, als U
nagaat dat atoom betekent, dat het niet deelbaar is;
en wij hebben het wel uit elkaar gedacht en verwer-
kelijkt, wij hebben er dus werkelijk uit-elkaarhalen
van gemaakt en dientengevolge kunnen wij nu de
wereld uit elkaar rukken.
  Machtig en sterk is het verstand, maar machtiger
en sterker is de rede, want zij is de samenvattende, de
totale eenheid, de eenheid in totaliteit en daarom zal
de wereld nooit uiteen gerukt worden door het ver-


43

stand, dat overigens nooit anders probeert te doen
dan de wereld uiteen te rukken en al wonderveel be-
reikt heeft in dat opzicht, zodat de mensheid zo nu en
dan siddert van angst. Laten we ons niet druk maken
en redelijk denken, want in het zuivere begrip is de
volmaakte rust.
  Het Ik is een natuurlijke gedachte die, omdat de
gedachte denken is, zichzelf moet ontwikkelen en zo
vanzelf het natuurlijke denken of het verstandelijke
denken, het uit elkaar denken ontwikkelt. Zo nu en
dan was er wel een reactie, waarmede wij niet slechts
doelen op de enkeling, die zuiver denkt, want wij spre-
ken over de ziel des Mensen; wel echter willen wij
hierbij even stilstaan, want het zuivere denken is
tenslotte de gaafste, de zuiverste vrucht van die ziel.
De zuiverste, omdat het zuivere denken geheel be-
vrijd is van alle natuurlijkheid en daarom gaat het,
want wil de mens tot zijn waarheid komen, dan moet
hij tot zijn ware wezen komen, d.w.z. tot zijn waarlijk
niet-natuurlijk-zijn en dan moet hij zich dus vergees-
telijken, waarmee wij niet zeggen, dat hij eenzijdig in
de vergeestelijking onder moet gaan of opgaan (als hij
erin opgaat, gaat hij erin onder) want om te bestaan
dient hij natuurlijk te zijn. We komen nu eenmaal
van het natuurlijk-zijn niet los, maar zitten er onher-
roepelijk aan vast, omdat de mensheid bestaat.
Want wel laat zich de mensheid denken, maar als
gedachte is zij ten hoogste dan idee en de idee op zich-
zelve en ook op- en voor-zich bestaat niet. Alleen op
de wijze van het anders-zijn kan zij bestaan d.w.z. op

44

de wijze van het natuurlijk-zijn en zo zit de mensheid
onherroepelijk aan het bestaan vast en daarmee aan
de natuurlijkheid, maar moet zich uit die natuurlijk-
heid, die het begin van alles is, ontwikkelen. Daaraan
zijn we al heel lang bezig.
  Ik zeggende bepaalt de mens zich als eenzijdigheid,
maar de eenzijdigheid is nog niet de eenheid, want de
werkelijke, de ware eenheid is de eenheid van tegen-
delen, dat is die eenheid, waarin de tegendelen elkaar
weerspreken, maar uithoofde van hun identiteit toch
één zijn, en zo noemen we de ware eenheid de drie-
eenheid van de zichzelf weersprekende en zich onder-
scheidende maar niet gescheiden tegendelen. De sim-
pelste vorm, om zo maar iets te noemen: man en
vrouw, zijn tegendelen in de natuurlijke sfeer (uit de
aard der zaak, want alles begint natuurlijk) en om-
dat ze als man en als vrouw eenzijdig zijn, trachten ze
een eenheid te vormen en zo tot hun waarheid te
komen; zodoende komt het dan tot de liefde, die om
te beginnen natuurlijke liefde is. Natuurlijke liefde
is niet veel zaaks, want het is van menselijk stand-
punt gezien nog maar natuurlijkheid en van menselijk
standpunt gezien is natuurlijkheid niet veel zaaks.
  Er wordt heel veel over de liefde gesproken en wij
zullen er ook veel over spreken, want zij is erg be-
langrijk, al is niet elke liefde erg belangrijk, ofschoon
Europa het zeker gelooft, doordat het vastzit in het Ik
en van mening is dat, wanneer het Ik maar een liefde
heeft, de hele wereld in kannen en kruiken is. Maar
die bijzondere liefde van het Ik voor een ander Ik is

45

nog niet veel bijzonders. Het begint al jong, want be-
trekkelijk jong begint de mens met verliefd worden.
De ontwikkeling van de mens is nu eenmaal zo; hij
zoekt vanaf de beginne zijn volmaaktheid.

  Als de mens geboren wordt, is hij nog maar een brokje
onpersoonlijk verleden; al zijn voorouders zijn aan-
wezig als dat hoopje mens; allemaal zijn ze er; in de
wieg liggen zij die duizenden, tienduizenden voor-
ouders en ze moeten weer beginnen op deze bijzon-
dere wijze, op de bijzondere wijze van dit kind moeten
ze alweer beginnen mens te worden. Het is een lange
weg. Ze zijn er allen en er zijn er, die nooit Ik geweest
zijn, die eenmaal leefden in het grauwe verleden,
waar het Ik-besef nog niet was doorgebroken en de
mens nog alleen kuddedier was, onbewust dat zijn in-
dividualiteit, zijn individu-zijn iets meer was dan
alleen maar deel van een veelheid. Het kleine ding is
ook nog geen Ik, het kan nog niet eens praten, maar
langzaam aan ontwikkelt het zich, realiseert zich de
aanleg en als het 21 is, is het Ik voltooid. Een en
twintig, drie maal zeven.
  Laten wij, omdat wij over de ziel der mensheid
spreken, zo nu en dan iets van de getallensymboliek
duidelijk maken, want ook de getallensymboliek is
geboren uit de ziel der mensheid en elk getal heeft in
die ziel zijn bijzondere waarde.
  Drie is het scheppende getal, het scheppingsgetal,
getal der drie-eenheid. Zeven is drie plus vier, eenheid
van drie en vier. De ware scheppingsdrang is de geest


46

en vier is het natuurlijke getal en zo laat zich zeven
begrijpen als de eenheid van natuur en geest.
  Een en twintig, is drie maal zeven; inderdaad zijn
in een mensenleeftijd tot het 21ste jaar drie perioden
van zeven jaar te onderkennen. Gedurende de eerste
zeven jaren begint hij zijn bewustzijn en zijn aanleg
te ontwikkelen, zijn mogelijkheden te realiseren. Als
hij ongeveer zeven jaar is, begint hij zich bewust te
worden van de weerstanden van het leven, van de
buitenwereld, welke weerstanden hij zal moeten over-
winnen; hij wordt zich dus bewust van de omstandig-
heden. Op zijn veertiende wordt hij puber en komt
dan voor een groot conflict te staan, want zich ont-
wikkelende tot Ik, ontwikkelt zich eigenlijk alleen of
althans in hoofdzaak zijn agressiviteit; en nu komt
hij voor het conflict te staan dat in hem zelf zich dat
andere gaat openbaren: de sexualiteit, het verbin-
dende moment. Niet meer het zelfhandhavende, maar
het verbindende en daarom breekt dan met de puber-
teit ook de zgn. puberteitscrisis uit, als kinderen zo
lastig zijn.
  Als hij dan eindelijk een en twintig is, is de mens,
wat zijn Ik-vorming betreft, volgroeid en van buiten-
af niet meer te beïnvloeden. Niemand kan een mens
van ouder dan een en twintig jaar nog opvoeden.
  Gij zult vragen, wat de Adlerianen dan in hun hoofd
halen om over heropvoeding te spreken, maar Adler
was niet gek. Adler heeft n.l. gezegd: "de dokter zit
in die stoel", dat was de stoel, waar zijn patiënt in zat,
en daarmee bedoelde hij: ik ben alleen maar tolk, kan


47

alleen maar de weg wijzen, waarlangs Gij het zelf
moet vinden, want niemand kan een meerderjarig
mens opvoeden. En de mens is verplicht zichzelf le-
venslang op te voeden, want zichzelf levenslang te
corrigeren en zijn fouten te erkennen, waar het Ik niet
veel zin in heeft, want het is al te zeer bereid om te
zeggen, "ja, maar kijk eens" en om zich te excuseren,
want het is er op uit om zichzelf te handhaven, omdat
het in zijn negativiteit de zelfhandhaving zelf is tegen
al het andere in.
  Het is dat Ik, dat Europa zo geweldig groot heeft
gemaakt, want Europa is het werelddeel van het ver-
standelijke denken, van het Ik-denken; dat Ik, dat in
zijn negativiteit, in zijn in-zich-rusten, wanneer het
zegt: " Ik is Ik", zo hard is als graniet en daardoor de
liefdeloosheid zelve, en niet anders zijn kan. Daarom
moet het overwonnen worden, want een liefdeloze
wereld leidt alleen maar tot rampen en ellende.
  Het Ik moet overwonnen worden en de mens moet
van Ik tot Wij komen, maar laten we ons daar niet te
snelle illusie's van maken van dat Wij, want het
eerste Wij, dat geboren wordt, is geboren uit het Ik
en dus behept met de zonden van het Ik.
  Het Ik komt er vanzelf toe, omdat het wel eens ver-
liefd wordt en dan gaat het trouwen. Stel U maar
weer niet teveel voor van die verliefdheden en van
die trouwerij, want ach m'n hemel, om te beginnen
zoekt het Ik toch in het andere Ik het eigen Ik. Dat
is nog geen Wij. Het zoekt zichzelf als Ik in dat an-
dere. En al weten wij, dat hij en zij allebei vriende-


48

lijke gedachten in het hoofd hebben en misschien
allerlei lieve dingen tegen elkaar zeggen, wanneer het
een Ik-aangelegenheid blijft, wanneer men trouwt
omdat, nu ja, waarom al niet: omdat het zo prettig
is, omdat er voor je gezorgd wordt, omdat er een
carrière aan vast zit, omdat ze zo'n aardig snuitje
heeft, dan heeft dat allemaal niets met de Mens te
maken.
  Het blijft een aangelegenheid van het bijzondere Ik,
dat zich ontwikkeld heeft, zijn karakter heeft ge-
vormd, hetgeen tevens betekent, dat het zich heeft
verengd. En naarmate het zich verengt, wordt het
aantal objecten, waarmede het zich identiek voelt,
kleiner, totdat het tenslotte nog maar één bijzonder
Ik zoekt, waar het zich in weerspiegeld vindt, waar-
door het overigens niet van zijn Ik-heid loskomt.
  Wij weten het immers; ze trouwen en het Ik heeft
de leiding, en daarom zeggen ze, als het niet meer be-
valt: "ik wil een ander hebben". Het is net als met
taartjes; "ik lust die taartjes niet meer", of, "ik wil
beslist dit taartje hebben". Op die basis worden heel
wat huwelijken gesloten, op de basis van: "Ik wil dit
taartje hebben, dit speciale, want het smaakt zo lek-
ker". Het heeft natuurlijk met liefde te maken en wij
vinden het allemaal best, maar willen toch ook be-
grijpen, waarom het zo vaak mis gaat.
  Omdat men niet bereid is tot het offer, niet begrijpt,
waarom het in de liefde gaat en omdat alles te vaak
draait om de zinnigheid van het Ik, dat zijn zin wil
hebben, aangezien het van de zinnelijkheid, want van


49

de natuurlijkheid niet loskomt en dus in de grond der
zaak infantiel blijft.
  Het is alles kinderlijk en wij komen er niet ver mee
want het gaat in de liefde niet daarom. Wanneer het
Ik het "ergens om" wil laten gaan, wanneer het wer-
kelijk zichzelf wil verruimen, dan moet het niet
iemand tot zich trekken en aan zich binden als object
om daar zijn vreugde aan te beleven, maar dan moet
het dat doen om die ander gelukkig te maken; dan
moet het niet in de ander het Ik zoeken zonder meer,
maar als de ander; dan pas is het verruimd, al is het
dan nog maar naar één kant verruimd, naar één be-
paalde mens en deze verruiming is niet zo verschrik-
kelijk belangrijk, want de ware verruiming is niet de
eenzijdige, maar de alzijdige.
  Het Ik moet zich verruimen tot het algemene, moet
tot het inzicht komen dat het niet gaat om "Ik is Ik"
maar "Ik is Wij" en dat het daarin zijn waarde heeft.
  Tot dit Wij wordt het gebracht soms ondanks zich-
zelve in een huwelijk, vooral wanneer het een gezin
gaat vormen, want dan komt er zowaar een Wij tot
stand, een doodgewoon natuurlijk Wij: meneer, me-
vrouw en de kinderen. Nu is dat in een Ik-wereld nog
niet zoveel zaaks; kijkt U maar naar de gezinnen om
U heen. Wij hebben het zo goed; mijn kinderen, niet
de kinderen, niet alle kinderen in de wereld, maar
mijn kinderen moeten kunnen studeren. Dat is erg
prettig voor die kinderen, maar daarom gaat het niet.
Dit Wij, dat dan gesteld wordt, blijkt dik in de na-
tuurlijkheid steken, want het komt eigenlijk van zijn


50

oorsprong, het Ik, niet los. Het is een Ik in de vorm
van een Wij, een collectief Ik, dat zich nog altijd ne-
gatief verhoudt tot de buitenwereld. En daarom zijn
de meeste gezinnen zulke broedplaatsen van sociale
vijandigheid en handhaving van onderscheidingen en
van alle misère en armoede, die er zijn. Want het Ik
is heel sterk.
  Het klinkt zo mooi: een goed gezin; oh ja, prachtig.
Men zegt zelfs, dat het de grondslag is van de samen-
leving; let eens op wat voor een grondslag het is voor
de samenleving. Wij fulmineren niet tegen het gezin,
wij fulmineren tenslotte tegen niets, maar wijzen er
slechts op, dat het gezin weliswaar is het natuurlijke
stellen van het Wij, maar zolang het een natuurlijk
stellen blijft en dus behept met zijn natuurlijke oor-
sprong, heeft het voornamelijk een negatieve in-
stelling, al is er tevens het positieve aan te onder-
kennen, dat binnen het goede gezin een communis-
tische sfeer heerst, omdat binnen het gezin ieder
krijgt, wat hij nodig heeft. Niemand spreekt hierbij
van verdienste; zolang daarmede rekening gehouden
wordt, is er van communisme geen sprake; het ware
communisme heeft Christus verteld: dat ieder recht
heeft op wat hij nodig heeft. Dat is in het goede gezin
het geval, want Miesje of Truusje of wie dan ook
krijgt haar eitje of haar beker melk extra, of haar
druiven, of wat verder de dokter heeft voorgeschre-
ven. Ze behoeven er niets voor te doen, helemaal geen
bijzondere prestatie te leveren en als dat soms wel
het geval is, deugt het gezin niet.

51

  't Is niet zo eenvoudig een goed gezin te vormen.
Een gezin vormen kan de eerste de beste, maar een
goed gezin is een heel andere kwestie; daarom is op-
voeden zo moeilijk.
  Opvoeden is een kind leiden, helpen, opheffen en
niet neerdrukken. Opvoeden is moeilijk, maar vrese-
lijk dankbaar, want het wil zeggen, dat men een mens
in handen heeft gekregen door eigen opzet of schuld
en dat men zich nu verantwoordelijk stelt voor die
mens en dat kleine mensje helpt Mens te worden. Dit
is een van de schoonste bezigheden, die er zijn. Van
een mensje een Mens maken. Het eist heel grote voor-
zichtigheid en geduld en nauwkeurig luisteren naar
wat dat mensje te vertellen heeft, in zijn onbeholpen-
heid om te beginnen, en later in zijn zoeken en tasten.
Het enig belangrijke, het enig waarlijk kostbare in de
wereld is de mens en het menselijke; de rest is bij-
zaak, want slechts dingen, middelen om Mens te
worden; dit is het ware doel. Het Ik staat ons hierbij
nogal in de weg; het Ik, dat zo heel flink zegt: "Ik is
Ik". Ja, men zegt dan meestal: "Ik ben Ik" maar ver-
algemeend wordt dat: "Ik is Ik", en daarmee heeft het
de identiteit met zichzelf uitgesproken.
  Telkens wanneer wij Ik zeggen, treden wij in een
abstracte verhouding tot ons zelf, waarin wij identiek
zijn met onszelf, maar wanneer wij niet verder komen
dan tot deze lege identiteit, dan zijn we nog niet erg
ver, want deze lege identiteit is een eenzijdigheid. Om
mens te worden, moeten wij het "Ik is Ik" over-
winnen, verkeren, en tot iets anders komen; de weg


52

daartoe is de liefde en de liefde is van nature gegeven,
want van nature zijn we sexueel-agressief en dus zijn
we van nature geneigd om tot het andere te komen.
  Wij herinneren eraan, dat tot de sexualitieit van
alles behoort, ook eten en drinken, want het is altijd
één worden met het andere. Maar tussen mensen lukt
dat, sinds wij het kannibalisme te boven zijn, ten
hoogste door de coïtus en dan nog in schijn, want na
de coïtus vallen we uit elkaar en zijn weer twee Iks
geworden en weer teruggevallen in onze eenzaamheid.
  Over de liefde en ook over de zinnelijke liefde is
veel te zeggen; het moet zinnelijk beginnen, maar als
enkel zinnelijke liefde is het niet veel belangrijks,
niet de moeite waard, een roes. Een fles jenever geeft
ook een roes.
  Tussen mensen gaat het om andere dingen n.l. om
het menszijn en zolang wij in de liefde alleen maar
ons Ik in de andere zoeken, vinden wij de liefde niet,
want zoeken wij de Mens niet. En we moeten hem
zoeken; wij zijn immers de Mens, omdat ieder van ons
is de ziel des Mensen op zijn bijzondere wijze, en alles
in ons leeft, uit ons geboren kan worden, althans in
principe. Daarom hebben we de taak te zoeken, altijd
weer te zoeken, aan onszelf te werken, onze fouten te
verbeteren. En wanneer wij iemand liefhebben, moeten
we onszelf als die ander zoeken; niet onszelf als Ik!
  Of we dan, zult Gij misschien vragen, van de ander
alles moeten accepteren en alles moeten vergeven?
  Wij hebben onszelf maar meedogenloos de waarheid
te zeggen, wanneer we kwaad doen en we hebben dus


53

een ander het kwaad dat hij doet, kwalijk te nemen,
maar omdat de mens nu eenmaal bestaan moet en dus
van zijn natuurlijkheid niet loskomt, moeten we hem
altijd weer vergeven. We zouden hem overigens niets
kunnen vergeven, als we hem niets kwalijk namen. De
mens, die nooit wat kwalijk neemt, is een onverschillig
individu, dat zich tenslotte voor niemand interesseert,
ook niet voor zichzelf.
  Omdat de mens van zijn natuurlijkheid niet los-
komt, moeten wij hem altijd alles vergeven, maar we
moeten hem zijn natuurlijkheid ook kwalijk nemen,
want de natuurlijkheid is vanuit menselijk oogpunt
gezien het kwade.
  Natuurlijk moeten we eten, drinken, slapen en bij-
slapen; het gaat er alleen maar om of het accent erop
ligt of het de doelstelling is, of het ons daarom te
doen is; of wij uit pure zinnigheid achter onze zinne-
lijkheid aandraven, vretend, zuipend en hoererend,
moordend, liegend en bedriegend om ons Ik te bevre-
digen. Want het Ik is een natuurlijke gedachte en,
vanuit het zelfbewustzijn gezien, is de grote zonde
het egoïsme.
  Daarom hebben we de mens die dingen kwalijk te
nemen, maar hem tevens te vergeven, omdat hij van
zijn natuurlijkheid niet loskomt. En wie komt van
zijn Ik los? Zelfs Christus niet, want als hij herrijst
uit het graf, loopt hij nog als Ik Jezus Christus over
de wereld, alleen zijn de rollen omgekeerd, hij is
"astraal" geworden d.w.z. bij hem overweegt het alge-
mene, het menselijke en niet meer het natuurlijke Ik,


54

wat dan in het verhaal wordt uitgedrukt door het
"astraal" zijn van Christus. Dat kan niet anders, want
uit den aard der zaak moet in de godsdienst, in het ge-
loof, alles voor de verbeelding blijven zweven, omdat
het geloof in God gelooft en hem dus kent als de
gevoelvolle voorstelling en niet als het zuivere begrip;
daarom moet het voor de voorstelling blijven zweven
en de voorstelling is altijd een bepaalde voorstelling
en dus moet Christus op de een of andere wijze als be-
paaldheid weer terugkomen. Dat is alles in orde voor
het geloof, maar wanneer wij willen begrijpen, ook
God en Jezus Christus, dan blijven wij niet bij derge-
lijke voorstellingen staan.
  Het verstand zegt, dat het onmogelijk is om alles te
begrijpen en wij zijn het volkomen eens met het ver-
stand; wij gaan zelfs verder en zeggen, dat het niets
begrijpt. Maar daartegenover stellen wij, dat de rede
alles kan begrijpen.
  Het verstand blijft bij de bepaaldheid, het onder-
scheid, bij dit of dat, en komt nooit tot de eenheid,
want nooit tot het doordenken, waardoor men komt
tot de eenheid van tegendelen, waarin de tegendelen
in het derde moment, de eenheid, zijn opgeheven.
  Het verstand begrijpt in werkelijkheid niets, al kan
het U precies verklaren, waarom een steen naar de
aarde valt, wat het overigens niet verklaart, omdat
het van de zwaartekracht alleen zegt, dat hij er is.
Dat zeggen wij ook, maar wij willen hem ook nog be-
grijpen, wat wij nu niet zullen doen, omdat wij spre-
ken over de ziel der mensheid.


55

Omdat de mens van zijn natuurlijkheid niet loskomt,
komt hij van de zonde niet los; elke gereformeerde
dominee zal het beamen. Daarom moeten wij altijd
vergeven, al hebben we tevens de dingen kwalijk te
nemen, aangezien er anders niets te vergeven valt. We
moeten dus niet alles accepteren, maar ook niet
blijven stilstaan en bovendien ons afvragen, waarom
een mens iets deed: om zijn Ik-zinnigheid of uit men-
selijkheid.
  Ik is om te beginnen nog niet veel bijzonders, al
spreekt iedereen het elke dag duizend maal uit; het
gaat niet daarom, het gaat niet om U en mij, ook niet
om ons geluk, al zijn we allemaal gelukzoekers; het
gaat om de Mens en als Mens om "God", om de Idee,
die zich bewust wil worden van zichzelf, zichzelf wil
leren begrijpen om tot volle waarheid te komen om-
trent zichzelve en tenslotte zichzelf als de kosmos te
doorschouwen, waarin zij zich heeft geopenbaard.
  De liefde is voor de mens de weg om het Ik te over-
winnen, maar die liefde begint uit de aard der zaak
als Ik-liefde en kan niet anders beginnen, doch wie
niet verder komt, komt niet bijster ver, ook al vormt
hij een gezin en heeft hij tien kinderen. Wanneer hij
niet verder komt, blijft hij toch heel armzalig staan
in zijn eigen geestelijke armoede, in zijn onder-
scheiden van ditjes en datjes en zich verbeelden, dat
het leven opgaat in het doen van allerlei dingen, die
eigenlijk te doen de moeite niet waard zijn.
  Want het leven is niet de moeite waard, wanneer
het ons niet om de Mens te doen is, om de tragische


56

figuur, waarin "God altijd worstelt met Satan"; de
tragische figuur, die tracht het licht, waaruit heel
de kosmos geboren werd, om te zetten in het licht van
de zuivere geest.

Ik is Ik is een lege identiteit, want wel is er onder-
scheid, voorzoverre het ene Ik subject en het andere
object is, maar we hebben hier een nietszeggend oor-
deel, want we worden er niet wijzer door. Ik is Ik wil
zeggen, dat het Ik volhardt bij zichzelf; daarom heb-
ben wij gezegd, dat het hard en liefdeloos is; het vol-
hardt in zijn negativisme ten aanzien van de buiten-
wereld, en alles wat in deze identiteit valt, wordt
door het Ik tot Ik gemaakt; daarom is het onverzadig-
baar en is ons verstandelijk Europa met zijn Ik-zucht
onverzadigbaar.
  Het verstand heeft zich uitgesloofd (en kon niet
anders) om te trachten de onverzadigbare hebzucht
van het Ik te bevredigen en dientengevolge heeft het
de wereld overstroomd met goederen, maar altijd was
er tekort. Men zwoegt en zwoegt: van de vroege
morgen tot de late avond, om dat onverzadigbare Ik
te voldoen, maar het heeft nooit genoeg, want alles
wat er in valt wordt Ik; het komt nooit verder, nooit
tot rust, is een eindeloze herhaling en elk ding, dat
het verwerft, wordt "Mijn" ding; nooit wordt het
"Ons" ding, ding van ons allen, waardoor het Ik zich
zou losmaken van het ding.
  Het volk heeft een aardige uitdrukking ervoor in
het woord "hebbeding". Het zijn allemaal dingen om


57

te hebben, maar welke mens wordt menselijker door
onverzadigbare hebberigheid? Het Ik is onverzadig-
baar ook in zijn streven naar wellust; daarom zoekt
het en kan nooit genoeg krijgen.
  De liefdevolle mens is mededeelzaam, maar zoekt
zijn mededeelzaamheid uit de aard der zaak niet op de
wijze van de wellust. De liefdevolle mens is kuis. Nu
spreken wij van kuisheid in hoofdzaak t.a.v. vrouwen,
want de kuisheid van de man kan slechts geestelijke
kuisheid zijn, terwijl die der vrouw zich in de sfeer
van de liefde beweegt, omdat deze haar ware sfeer is.
  Kuisheid laat zich begrijpen als zuiverheid en is dus
menselijk in orde. Daarom kan de vrouw op het ge-
bied der liefde ook nooit eindeloos mededeelzaam
zijn. Mededeelzaamheid is trouwens geen eigenschap
van de vrouw. Daar zullen misschien sommige om
lachen, wanneer zij denken aan de babbelkous, maar
die ergert ons dan ook allemaal, evenals de hoer in
haar opdringerigheid ons ergert. Beide zijn verkeerde
vrouwen. Anderzijds laat zich zeggen, dat de nieuws-
gierige vrouw wel in de rede ligt, al is ze een beetje
vervelend, maar de vrouw wil ontvangen, wil weten;
alleen wanneer ze niet boven de nieuwsgierigheid
uitkomt, blijft ze op een vrij alledaags niveau staan en
ook dan verveelt ze ons.
  De vrouw moet niet mededeelzaam zijn en ze moet
anderzijds de mededeelzaamheid zelve zijn op haar
wijze, ongemerkt, vanzelfsprekend, in alle zuiverheid
door de simpele daad. De zuiverheid sluit vanzelf-
sprekend de wellust als doel uit.


58

  Ik is Ik; het Ik volhardt bij zichzelf, in zijn negati-
viteit en dus in de agressiviteit en liefdeloosheid.
Wanneer het Ik zichzelf onderkent in een ander, spie-
gelt het zich in die ander, die dan het spiegelbeeld is,
waarin dit ene Ik zichzelf erkent en herkent en dan
verheugd is zichzelf gevonden te hebben. Want wij
zoeken allemaal onszelf, maar iedere mens is meer
dan Ik, omdat en voorzoverre hij de negatie ervan is.
  Het gaat om de Mens, om de algemeenheid, ook en
vooral wanneer wij liefhebben. Wanneer het Ik zich-
zelf spiegelt in een ander op grond van de identiteit
en dus zichzelf herkent, dan denkt het natuurlijk wel
het ware gevonden te hebben, want het heeft zichzelf
gevonden, doch op de verkeerde wijze, want op de
wijze der verenging. En het is misschien verschrik-
kelijk gelukkig en juicht, overtuigd zijn ideaal ge-
vonden te hebben, want bij elke verliefdheid doet de
projectie mee.
Wat is die projectie?
  In ons allen leeft het ideaal-Ik, want het Ik is zeer
menselijk, ook in zijn hardheid. Alleen de mens komt
immers tot het Ik; het dier niet. En omdat het niet
van de mens los te denken is, is het niet helemaal van
de menselijkheid los te denken en dus doet het Ik
ondanks alles aan menselijkheid in de vorm van het
ideaal-Ik, waarmee het overigens van zichzelf niet
loskomt, want het gaat alleen maar het Ik idealiseren
en het moet dit doen, omdat het nu eenmaal menselijk
Ik is en alleen de mens tot het Ik-zijn komen kan.
Wanneer het nu ergens iemand ontmoet, waaraan


59

volgens de psychiater Jung uit Zürich een haakje zit,
waaraan het het ideaal-Ik kan ophangen, dan hangt
't het er vlug aan op en loopt in de geliefde achter zijn
eigen ideaal aan. Wat dat is, dat ideaal, is verschillend
al naar gelang van de mens, die het in zich gevormd
heeft. Want de ideaal-Iks variëren van de beroeps-
bokser via de Marlene Dietrichs en operazangers en
-zangeressen tot dominees en philosophen toe.
  Het ideaal-Ik doet altijd mee en wordt geworpen
over de geliefde; wanneer nu een huwelijk tot stand
komt, wordt het ideaal-Ik geleidelijk doorbroken,
want de illusie is tegen de werkelijkheid niet bestand
en daarom vallen er zoveel huwelijken uiteen, waarbij
komt, dat het twee mensen zijn, die zichzelf ontwik-
kelen; hoe jonger ze trouwen des te groter het risico,
dat ze uit elkaar groeien, en nu weten wij wel, dat
men spreekt van de heiligheid van het huwelijk, maar
heiligheid is onaantastbaarheid en wanneer in de
grond der zaak een huwelijk aantastbaar is, omdat
een van beiden of beiden tegelijk het voortdurend van
binnen uit aantasten, is het niet heilig en kan het ge-
rust ontbonden worden.
  O ja, zeker is het ideaal het geslaagde huwelijk,
maar het is allemaal mensenwerk en dus gebrekkig
en we moeten daarom de desillusie en de mislukking
op de koop toe nemen.
  Heilig is de geest en de liefde tot "God" d.w.z. tot
het volslagen algemene, anders gezegd tot de zuivere
waarheid, anders gezegd, tot de zuivere idee; verder
is er niet veel heiligs in de wereld.


60

  Het heilige huwelijk. Men spreekt er zoveel en zo
graag over en het zou zo mooi zijn, als het waar was,
maar het bestaat niet; alle huwelijken zijn gebrekkig;
aan alle huwelijken mankeert wat; aan heel veel hu-
welijken mankeert veel, aan heel veel te veel; dan
laten we het maar vallen, al is dat uit de aard der
zaak triest, verdrietig op zijn minst, omdat er een
illusie teloor ging. Maar wie teveel het Ik heeft in-
gezet, wie het teveel op de voorgrond heeft geschoven
en zichzelf zoekt, die moet niet verbaasd zijn als de
zaak in puin valt. Want liefhebben wil zeggen het
geluk zoeken van de ander, niet van onszelf. Het
klinkt heel simpel, maar is heel moeilijk, want het wil
zeggen: zichzelf overwinnen. De zelfoverwinning van
het Ik is een harde strijd, waar alle sprookjes over
spreken.

Het woord liefde wordt veel gebruikt en vooral mis-
bruikt en de liefde heeft het altijd moeilijk, omdat de
liefde van mens tot mens niet loskomt van de natuur-
lijkheid, de mens komt nu eenmaal van zijn natuur-
lijkheid niet los; maar het gaat in de mensenwereld
niet om dat natuurlijke, al kunnen we het er niet
zonder stellen.
  Het Ik heeft niet veel goeds te horen gekregen tot
nu toe, maar het moet er zijn om tot zelfbewustzijn te
komen; daartoe moeten wij door het Ik heen, door het
Ik-bewustzijn, de eerste gedachte van het onderscheid,
waardoor we onszelf gaan onderscheiden, waardoor
wij dan verder kunnen gaan, van over- en nadenken


61

tot doordenken en zo tot het zelfbewustzijn, dus tot
het bewustzijn van ons totale Zelf te komen; maar dit
laatste is de moeilijkheid.
  Men heeft naar alles gezocht, heeft op alle moge-
lijke wijzen getracht om de mens te brengen tot een
hoger begrip en hem van zijn egoïsme, van zijn
egocentriciteit, van zijn Ik te verlossen. Wij hebben al
gezegd, dat dit van nature min of meer vanzelf ge-
beurt door het huwelijk en de gezinsvorming, waar-
uit volgt, dat een kinderloos huwelijk een slechte
leerschool is.
  En nu stelt zich hieruit en uit de aard der zaak de
vraag, of dan een kinderrijk huwelijk gewenst is of
dat met een kinderarm huwelijk kan worden vol-
staan? Wij weten dat daar altijd nogal wat over te
doen is vooral in ons dierbaar vaderland, dat min of
meer vergiftigd wordt door getheologiseer.
  Kinderrijke huwelijken prediken de roomse en de
gereformeerde kerk om het hardst. Men zegt daar,
dat de coïtus alleen maar zedelijk verantwoord is,
wanneer het de bedoeling is kinderen te verwekken
en inderdaad laat zich zeggen, dat door het verwek-
ken van een kind de eenzijdigheid wordt opgeheven,
zij het op gebrekkige want op eenzijdige wijze; welis-
waar immers zijn de twee ouders één als dat kind,
maar op eenzijdige wijze, omdat het een jongen of een
meisje is is het in zoverre altijd een mislukking.
In de werkelijkheid mislukt nu eenmaal alles.
  De voorstanders van het kinderrijke huwelijk ver-
vergeten iets n.l. dat de bijslaap ook nog tot iets anders


62

dient en wel tot bevrijding van de begeerte, en om de
vrijheid gaat het, d.w.z. om het menselijke leven, om
het leven van de liefde in waarheid.
  Om de vrijheid gaat het en dus moet de mens zich
van de bronst bevrijden, waarmede dan gezegd is, dat
de bijslaap niet alleen dient om kinderen te ver-
wekken.
  Bovendien moeten wij inzien, dat degene die een
kind verwekt, de verantwoordelijkheid op zich neemt
voor een leven, een heel mensenleven en voor alle leed
en vreugde in dat leven; en dus moet hij wel weten,
wat hij doet. De daad zelf is eenvoudig genoeg, maar
het gaat tenslotte om wat anders, n.l. om de zedelijke
taak mede te werken aan de opkomst van een wezen,
dat Mens zal moeten zijn, wil het zijn taak vervullen.
En daarom is het kinderrijke gezin of liever gezegd:
de kwestie van de kinderen in het huwelijk van veel
verder strekkende betekenis dan alleen maar om de
bijslaap te zedelijken, die trouwens al een zedelijk
cachet heeft, het zedelijk moment aan zich draagt,
voorzoverre ze dient tot bevrijding van de bronst,
want wie daarmede worstelt, blijft aan het natuurlijke
gebonden en moet er strijd tegen voeren van de vroege
morgen tot de late avond; hij is afhankelijk en niet
vrij.
  Hiermede willen we niet zeggen, dat men maar
naar de eerste de beste moet wandelen om van de
bronst bevrijd te worden, want de mens heeft altijd
ook zijn andere kant te laten gelden n.l. zijn mense-
lijke. Liefde is menselijk; bronst dierlijk, daarom


63

heeft hij aan de geslachtsgemeenschap altijd als voor-
waarde te verbinden, dat hij lief heeft, al is het nog
zo gebrekkig.
  Om waarlijk lief te hebben moet de mens zijn Ik
overwinnen.

De mens, die uit pure natuurlijke drift gedreven
wordt naar een partner en zich dus in dienst stelt van
de voortplanting, beleeft de mystiek der geslachtsge-
meenschap, maakt zich dienstbaar aan en offert zich
voor het geheel. Wel krijgt hij betaling in de lust,
maar met dat al offert hij zich voor het geheel, want
hij geeft zich weg. De man geeft zich in zijn sperma
weg en de vrouw wanneer ze het kind uit haar schoot
aan de wereld schenkt. De mystiek der voortplanting
wordt zelfs al door het dier gevoeld en uit zich in
de klachten van de bronst.
  Alles begint natuurlijk; ook de mystiek. In haar
hoogste vorm is zij het streven naar gevoelsmatige
eenwording met het al-Ene, met "God", maar zij is
niet alleen christelijk, doch komt ook elders voor,
waar men streeft naar gevoelsmatige eenwording met
de oergrond, de natuurlijke grond der schepping. Hoe
de mysticus ertoe komt, wat hij ervaart, kan hij nooit
zeggen en de grote mystici werden dan ook toornig,
wanneer zij ondervraagd werden naar wat zij precies
ervaren hadden.
  Het is verder een vergissing, wanneer men denkt
dat de christelijke mystiek uitsluitend verbonden is
met het rooms-katholicisme; wanneer dan ook Har-


64

nack zegt, dat iemand die mysticus is, onherroepelijk
rooms moet worden, vergist hij zich. Er zijn grote pro-
testantse mystici.
  Mystiek is er altijd zowel in de natuurlijke als in
de bovennatuurlijke sfeer; en zij is er ook nu.
  Mystiek betekent eigenlijk unio mystica, mystieke
eenheid, eenwording met het wezen der dingen, die
bereikt kan worden door een verstilling, door zich
terug te trekken van de dingen dezer wereld, zich los
te maken van alle verdeeldheid, van alles wat de
aandacht trekt en in te keren tot zichzelf, zo diep te
zinken in eigen ziel, dat men het gevoel heeft één te
zijn met het al-ene.
  Er zijn niet velen, die dit vermogen, maar altijd is
er mystiek en zij is niet specifiek rooms, integendeel,
want zij komt in hoofdzaak uit de Germaanse wereld.
  Hoe dat zo kwam? Omdat de Germaanse ziel bij de
aanvang onzer Westerse cultuur nog niet beïnvloed
was door vreemde zielen en vreemde geesten van de
cultuur van het Romeinse rijk, daar de Germanen de
Romeinen, behalve aan de grensgebieden, nooit had-
den toegelaten, maar altijd teruggeslagen.
  De Germaan leefde nog ongerept in zijn sombere
wouden, met zijn hang naar tragiek, hetgeen blijkt
uit zijn godendienst; en toen deze volkeren met het
christendom kennis maakten, ging hun een licht op,
omdat wat daar verkondigd werd, op andere, op ho-
gere wijze hetzelfde was, als zij zelf reeds gedacht
hadden in hun Baldur-legende. Hun ging een licht op
en er was, omdat de ziel nog zo zuiver was, de grote


65

neiging om in zichzelf te verzinken, iets nieuws te
vinden, opnieuw op eigen gelegenheid te vinden de
grote band van het Ik met het al-Ene, van de mens
met zijn oergrond, zijn geestelijke oergrond.
  En zodoende kwamen de grote mystici op in de Ger-
maanse wereld en hebben gesproken in de kerken en
kunnen verkondigen, dat het mogelijk is voor de
mens om tot zichzelf in te keren, maar ook buiten alle
kerken om, zelfs buiten de "alleenzaligmakende" kerk
van Rome, zalig te worden, want één te worden met
God. En Rome wist er niet goed raad mee, stond er
enerzijds huiverig tegenover en was anderzijds zeer
onder de indruk van de geweldige verhevenheid dezer
prediking.
  Ook het protestantisme heeft mystici gekend maar
minder dan Rome, doordat in het protestantisme het
verstand zulk een grote rol speelt. Het protestan-
tisme moest vanzelf komen en het moest verstandig
zijn en verstandig dogma's opstellen en Christus hele-
maal maken tot een makelaar in zaligwording, die op
Zon- en Feestdagen vereerd wordt. De roomse kerk
is overigens niet beter, al pretendeert zij zulks, en zij
heeft in geen enkel opzicht meer de waarde, die de
katholieke kerk eens bezat.
  Het protestantisme heeft zijn mystieken gekend,
maar ook buiten elk kerkverband zijn zij aan te
wijzer. Hier en daar vinden wij bijv. bij Henriëtte
Roland Holst een vers van zuivere mystiek, alsook bij
enkele dichters, die schreven over de liefde, en zuiver
aanvoelen en weten, dat de mens in zijn liefde ten-


66

slotte zoekt om van zijn eenzaamheid verlost te
worden. Het Ik gaat naar een ander Ik om het te ver-
lossen en verlost te worden, maar de Iks blijven ten-
slotte eenzaam; alles gaat voorbij. Verlossing van zijn
eenzaamheid zoekt de mens, omdat hij weet dat zijn
eenzaamheid wil zeggen: zijn Ik-zijn, zijn verbijzon-
dering, zijn afgesloten zijn van het geheel, van het
algehele, van de oergrond, weshalve hij een mens
zoekt, die hem verlossen kan. Maar geen mens kan ons
verlossen, behalve wij zelf door tot onszelf in te keren.
En we kunnen het doen mystisch, doch ook op de ge-
heel andere wijze van het zuivere begrip, het zuivere
doordenken der werkelijkheid. Wie deze zuiver door-
denkt, beleeft de klare vreugde van het zuivere be-
grijpen, is volmaakt gelukkig en één met het wezen
van alle dingen.
  Dit is geen mystiek, doch alleen klare geest, maar
het resultaat is eveneens de grote vreugde, het gevoel
van het grote geluk de werkelijkheid te begrijpen,
alles te begrijpen en geestelijk één te zijn met "God",
met de idee der werkelijkheid, de idee die zich alzijdig
aan ons openbaart als de kosmos, in licht en duister,
in schemering, ook in de millioenen dingen, die we
om ons heen zien, in de kleur van plant en bloem; en
die zich openbaart in het leed en het verdriet.
  Het zuivere begrijpen beleven is hetzelfde als
wat de mysticus onmiddellijk beleeft in zijn gevoel,
wanneer hij zich terugtrekt uit de wereld en verzinkt
in zichzelf en zo bij wijze van uitzondering, die hij ge-
nade noemt, zich één voelt in de unio mystica, waarin


67

hij God immanent en niet transcendent ervaart.
(Transcendent: te boven en te buiten gaand; imma-
nent: innerlijk verblijvend of blijvend).
  Voor de mysticus is God immanent en in de bijbel
staat: het koninkrijk der hemelen is in U. De mens, die
de waarheid zoekt, kan haar slechts vinden in zich-
zelf; wie één wil worden met het wezen der dingen
kan deze eenheid slechts vinden in zichzelf; en hij kan
deze eenheid ook bereiken door de werkelijkheid te
doordenken, te verkeren tot zuiver begrip en zo te
vertoeven in het klare licht van de zuivere geest,
waarbij ook de grote vreugde hem doortrilt.
  Wij weten, dat in de bronst is de roep om ver-
lossing van de eenzaamheid en in allerlei liefden en
omhelzingen is datzelfde verlangen, maar wat is deze
dronkenschap der liefde vergeleken met de klare
vreugde van zich één voelen met zijn volslagen
andere, omdat er nog alleen maar is het zuiver be-
grepene, de geest, het alomvattende, de zuivere idee.

In zijn bijzonderheid, zijn man- of vrouw-zijn, is de
mens eenzijdig en als eenzijdigheid eenzaam, en er kan
een lange periode voorbijgaan, voordat dit eigenlijk
tot hem doordringt.
  Wij zagen, dat de mystici het zeer wel voelden en dat
er in tijden van grote geestelijke beroering altijd
weer de poging is, het streven tot inkeer van de mens
in zichzelf om zijn eigen waarheid te vinden en dus
te versmelten met het algemene, het al-Ene. Thans
hebben wij een periode achter de rug, waarin de mens


68

zich geheel verstrooide in de dingen dezer wereld, in
de veelheid der dingen, de periode, die bekend staat
als de z.g. burgerlijke of kapitalistische. Men geloofde
in de alleenzaligmakende werking van de vele dingen,
richtte zich zakelijk op het vele, ging op in zaken
doen en geloofde, dat de wereld een heilstaat zou
worden, wanneer de mens maar veel zou bezitten,
heel veel en hoe langer hoe meer.
  Het lege Ik, dat alles verzwelgt en nooit verzadigd
wordt, zoals een vat der Danaïden, eiste steeds meer,
verloor zich ook steeds meer in de wereld der dingen
en zodoende kwam vanzelf een reactie.
  Wij kennen allen de grote reactie, bekend als het
nationaal-socialisme, een reactie tegen het verloren
zijn van de mens, zijn troosteloze eenzaamheid; een
instinctief samenklonteren van de kudde, die daarbij
terugviel op het dierlijke, natuurlijke niveau en zo-
doende dierlijk reageerde.
  Maar ook in de wereld der wijsbegeerte is onder-
kenning van het eenzaam-worden van de mens, het
zich verloren hebben in die veelheid van dingen bui-
ten hem, waarin hij eenmaal meende zijn geluk te
kunnen vinden; in al die glinsterdingen. En deze
richting noemen we het existentialisme. Want zo
moeten wij dit ook begrijpen: als een besef, een zich
bewustworden van de verlorenheid van de mens, ver-
lorenheid in troosteloze eenzaamheid, waarbij hij
zoekt naar het contact met anderen, maar vooral met
het al-Ene, naar dat, wat hij geheel verloren had in de
afgelopen honderd vijftig jaar.


69

  Hij heeft geloofd, dat een wereld van geluk komen
zou, omdat men gezworen had, dat het goed zou zijn
onder het liberalisme; de liberalen waren overtuigd,
dat zij een heilstaat aan het bouwen waren; geloofden
er zeker in; zij hadden hun ziel en zaligheid verkocht
aan het ding, aan geld en zaken doen en begrepen
niet, dat zij de mens volkomen verzakelijkten, een
zaak van hem maakten en zodoende de ellende over de
wereld uitstortten, omdat de mens geen zaak is maar
de levende waarheid.
  De reactie kwam en is veelzijdig en spreekt zich o.a.
uit in het existentialisme, de leer, waarin met nadruk
gewezen wordt op de verlorenheid het "geworpen zijn
in het Zijn"; die leer, die zoveel troosteloos in zich
bevat, dat Jean Paul Sartre gemeend heeft niet anders
dan troosteloosheid te moeten uitbeelden in zijn to-
neelstukken, die te rauw en te grauw zijn in hun een-
zijdigheid.
   Wij weten wel, wat er in het leven te koop is, als-
ook dat de mens tot alle mogelijke dingen in staat is
en wij weten van zijn verlatenheid en troosteloosheid,
die hem vaak tot wanhoop brengen. Maar het leven
is ook anders en op dat andere willen wij wijzen, want
tenslotte is ook de wijsbegeerte een der middelen tot
vertroosting. Is er niet eens een boekwerk verschenen,
eeuwen geleden: luidende: "De vertroosting der wijs-
begeerte"?
  Het zuivere begrijpen is de grote troost voor de
mens, een zo grote troost, dat hij geen troost meer
nodig heeft, omdat hij het leven kan aanvaarden ook


70

in zijn tegenslagen. Het is die vertroosting, die de
troostbehoefte opheft.
  De mens zoekt verlossing van zijn eenzaamheid en eenzij-
digheid, zijn gebrekkigheid en hij zoekt die door het
andere te vinden en hij moet het zoeken op tweeërlei
wijze: naar zijn bijzonderheid en naar zijn algemeen-
heid, want de mens is verbijzondering van algemeen-
heid, bijzondere algemeenheid of algemene bijzonder-
heid; wel zijn wij in wezen alle Mens, maar elke mens
is op zijn bijzondere wijze de Mens en zo
zoekt hij het naar de kant van zijn bijzonderheid, zo-
wel als naar die van zijn algemeenheid; en dus zoekt
hij het in datgene, wat men gewoon is de liefde te
noemen, de gewone liefde tussen man en vrouw, maar
ook op andere wijze n.l. door één te worden met het
algemene, d.w.z. met het al-Ene, de idee, met de we-
zenlijke grond van al het zijnde en de zeer wezenlijke
grond van de mens, want hij is in levende lijve dat
al-Ene op zijn bijzondere wijze.
                          ---

 
Volgende
hoofdstuk.